Nie wiem, jak ich mam cenić

Nie wiem, jak ich mam cenić

Książka Justyny Kowalskiej-Leder jest książką ważną, odważną, a i nowatorską. Widać to na tle wielu znaczących przecież publikacji dotyczących Zagłady wydanych w Polsce w ostatnich latach, a może właśnie dopiero na tle tychże prac. Stanowi świetną i niezwykle sumienną rekapitulację, ale i rewizję ustaleń dotychczasowych. Autorka wskazując na złożoność relacji pomocowych proponuje perspektywę badań do tej pory na gruncie polskim nie podejmowaną. Zwraca uwagę na nieoczywistość kategorii epistemologicznych i kwalifikacji etycznych zazwyczaj używanych w opisie doświadczeń granicznych. Wydobywa chętnie pomijaną moralną ambiwalencję widoczną w postawach i w relacjach ofiar, świadków i ratujących. Również konsekwencje pomijania splotu ambiwalencji czynnych w konstruowaniu krytycznego namysłu nad pamięcią indywidualną, namysłu nad uwikłaną w historyczne zaszłości pamięcią zbiorową, a wreszcie nad debatą publiczną na temat polskiego doświadczenia wojny i Zagłady. Te zabiegi prowadzą do krytycznej refleksji nad pojęciami używanymi do konceptualizacji stosunku Żydów i Polaków (i odwrotnie) i nad emocjonalną intensywnością debaty - zarówno tej publicystycznej, jak i naukowej. Nie bez znaczenia jest też i to, że autorka podnosi rolę zaniedbywanych do tej pory czynników różnicujących doświadczenia związane z Zagładą, takich jak płeć, wiek, stan cywilny, poziom edukacji, pochodzenie klasowe oraz czynniki osobowościowe i psychologiczne - słowem, podkreśla wagę miejsca, z którego mówi i działa podmiot świadczący/świadkujący.
Z recenzji prof. Marka Zaleskiego