Pierwszy polskojęzyczny przewodnik po Nowogrodzie Wielkim. Zaprezentowano w nim około czterdziestu pięciu zabytków historycznych miasta i okolic, ułożonych w porządku geograficznym, np. nowogrodzkiego kremla, soboru katedralnego Sofii, siedziby arcybiskupów nowogrodzkich, Dworu Jarosławowego, Targu, siedzib kupców hanzeatyckich, Grodziszcza Rurykowego. Czytelnik znajdzie tu syntetyczny opis dziejów miasta i związanego z nim bytu politycznego – średniowiecznej republiki kupieckiej, a także najważniejszych zagadnień z zakresu jego specyfiki kulturowej i religijnej, ukształtowanej pod wpływem cywilizacji bizantyńskiej, choć rozwijającej się samodzielnie.
Nowogród Wielki, jedno z wielu miast w europejskiej części współczesnej Rosji, położone – jak śpiewał Jacek Kaczmarski – „wśród pól i rozlewisk”, to prawdziwa enigma. Od wielu wieków nieprzerwanie fascynuje twórców kultury i badaczy do tego stopnia, że w powszechnym wyobrażeniu na jego temat prawda historyczna często nierozłącznie splata się z mitem. Nowogród Wielki od średniowiecza rozpalał wyobraźnię swoim bogactwem prężnego ośrodka handlowego, utrzymującego już od schyłku XII wieku kontakty z Hanzą, a tym samym będącego – na wiele wieków przed założeniem Sankt Petersburga – swego rodzaju ruskim oknem na Europę. Unikalna kultura miasta nad Wołchowem, rozkwitająca najpełniej w XIII—XV wieku, a następnie brutalnie zdławiona przez władców moskiewskich, zadaje kłam stereotypowemu wyobrażeniu, że Słowianie Wschodni nie są zdolni do życia w ustroju demokratycznym.
Z Przedmowy
Przedmowa 11 I. Nowogród Wielki dawniej i dziś. Położenie geograficzne i warunki rozwoju osadnictwa (Irina Pirożak-Dziuk) 17 II. Początki Nowogrodu Wielkiego. Grodziszcze Rurykowe 25 III. Podział administracyjny Nowogrodu Wielkiego i podległych mu obszarów 41 IV. Szkic dziejów Nowogrodu Wielkiego 45 V. Ustrój Nowogrodu Wielkiego – najważniejsze organy władzy 55 VI. Dietiniec – nowogrodzki kreml 67 1. Sobór katedralny Sofii – Mądrości Bożej 76 1.1. Sobór katedralny świątynią dedykowaną Sofii – Mądrości Bożej 90 1.2. Republika Świętej Sofii. Mądrość Boża patronką Nowogrodu Wielkiego 92 2. Dom Sofii – siedziba arcybiskupów nowogrodzkich 103 3. Cerkiew św. Andrzeja Stratelatesa – fragment świątyni św. św. Borysa i Gleba 111 VII. Dwór Jarosławowy i Targ 117 1. Sobór św. Mikołaja na Dworze Jarosławowym (na Targu) 123 2. Cerkiew Niewiast Niosących Wonności na Dworze Jarosławowym (na Targu) 127 3. Cerkiew św. Prokopiusza na Dworze Jarosławowym (na Targu) 129 4. Cerkiew św. Paraskiewy Piątnicy na Targu 131 5. Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy na Targu 135 6. Cerkiew św. Jana Chrzciciela „na opokach” (na Targu) 137 7. Cerkiew św. Jerzego na Targu 139 8. Cerkiew Archanioła Michała na Targu 141 9. Cerkiew Zwiastowania Bogurodzicy na Targu 143 VIII. Strona Sofijska 147 1. Koniec nerewski 147 1.1. Monaster Zwierzyniecki (Opieki Bogurodzicy) 148 1.2. Cerkiew św. Mikołaja Białego 154 1.3. Cerkiew Apostołów Piotra i Pawła w Kożewnikach 156 1.4. Cerkiew Trójcy Świętej w monasterze Zesłania Ducha Świętego 160 1.5. Cerkiew św. Teodora Stratelatesa przy ul. Szczerkowej 163 2. Koniec zagorodski 165 2.1. Cerkiew Dwunastu Apostołów „na rozpadlinach” 166 3. Koniec ludyński 167 3.1. Cerkiew Narodzenia Bogurodzicy w Monasterze Dziesięcinnym 168 3.2. Cerkiew św. Błażeja, biskupa Sebasty 171 3.3. Cerkiew Trójcy Świętej przy ulicy Riediatinej (w Jamskiej Słobodzie) 173 3.4. Biała (Aleksiejewska) baszta 175 3.5. Cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego (Uwierzenia Apostoła Tomasza) nad jeziorem Miaczino 178 3.6. Cerkiew św. Jana Miłosiernego nad jeziorem Miaczino 179 3.7. Cerkiew Apostołów Piotra i Pawła na Sikorczej Górze (na cmentarzu Piotrowskim) 182 IX. Strona targowa 185 1. Koniec płotnicki 185 1.1. Cerkiew św. św. Borysa i Gleba w Płotnikach 186 1.2. Monaster Narodzenia Bogurodzicy na Michalicy 190 1.3. Cerkiew św. Teodora Stratelatesa nad Ruczajem 193 1.4. Cerkiew św. Demetriusza z Tesaloniki 197 1.5. Cerkiew św. Klemensa Rzymskiego 199 2. Koniec sławieński 202 2.1. Cerkiew Przemienienia Pańskiego przy ulicy Iliniej 202 2.1.1. Ikona Bogurodzicy Znaku i jej miejsce w kulturze Nowogrodu Wielkiego 209 2.2. Cerkiew Apostoła Filipa przy ulicy Nutnej 211 2.3. Cerkiew Proroka Eliasza na Sławnie (Na Wzgórzu) 213 2.4. Cerkiew Apostołów Piotra i Pawła na Sławnie (Na Wzgórzu) 216 X. Okolice średniowiecznego Nowogrodu Wielkiego 219 1. Rubieże południowo-zachodnie 219 1.1. Cerkiew Zwiastowania Bogurodzicy nad jeziorem Miaczino 219 1.2. Monaster św. Jerzego 223 2. Rubieże północno-wschodnie 228 2.1. Monaster Przemienienia Pańskiego w Chutyni 228 2.2. Monaster Narodzenia Bogurodzicy (Antoniewski) 231 3. Rubieże południowo-wschodnie 234 3.1. Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy na Wołotowym Polu 234 3.2. Cerkiew Przemienienia Pańskiego na Kowalewie 238 3.3. Cerkiew Przemienienia Pańskiego na Nieriedicy 242 Książęta nowogrodzcy (IX–XV w .) 249 Biskupi i arcybiskupi nowogrodzcy (X–XV w.) 253 Bibliografia 255