Humoreski, nowele, opowiadania. Tom IV: 1876-1877; Tom V: 1878-1879

Humoreski, nowele, opowiadania. Tom IV: 1876-1877; Tom V: 1878-1879

Seria A: Humoreski, nowele, opowiadania, edycji krytycznej Pism wszystkich Bolesława Prusa. Tom IV w opracowaniu Piotra Bordzoła i Ewy Ihnatowicz. Tom V w opracowaniu Agnieszki Bąbel, Anny Janickiej i Izabeli Poniatowskiej.
Pierwodruki zamieszczonych w tomie IV krótkich utworów prozatorskich Prusa publikowane były w latach 1876–1877. Dominują tu teksty, w których pisarz zestawia humorystyczne i melodramatyczne scenki rodzajowe. Wchodzący na scenę bohaterowie reprezentują pełne spektrum typów społecznych bacznie obserwowanych przez autora: skromnych buchalterów dążących do stabilizacji małżeńskiej („Miesiąc nektarowy”, „Z Bielan”), młodych pozytywistów marzących o podniesieniu intelektualnym prowincji („Co się z wielkiej idei zrobiło w małym miasteczku”) czy młodzieńców poszukujących własnego szczęścia, nie zawsze zgodnie z zasadami („Bądźmy ostrożni! Ostrzega Bolesław Prus”, „Miłość ubogiego młodzieńca”, „Na gwiazdkę”). Napotkamy tu także historie zubożałych rodzin, które nie potrafią odnaleźć się w nowej rzeczywistości („Wieś i miasto”, „W walce z życiem”). W każdym z utworów udało się autorowi zastosować poetykę dynamicznego przeplatania strategii serio i buffo, co eksponuje koncepcję zdystansowanego i ironicznego wobec zagadek świata rejestratora obrazów rzeczywistości. Na osobną uwagę zasługuje „Sieroca dola”, szczególnie ceniona przez Prusa, interesująca konstrukcyjnie „opowieść wigilijna”. Wzruszająca historia małego Jasia uwyraźnia etyczny i metafizyczny profil twórczości „pozytywisty ewangelicznego”.
Nowele i opowiadania Prusa z lat 1878–1879 zamieszczone w tomie V ukazują serio lub w krzywym zwierciadle perypetie najrozmaitszych bohaterów: ambitnych reformatorów („Nowe prądy”), pechowych hazardzistów („Wielki los”, „Poznać siebie trudno”), nieszczęśliwych zakochanych, niedoszłych samobójców („Straszna noc”) czy poznających dopiero nowy, fascynujący i niebezpieczny świat dzieci („Przygoda Stasia”). Ich pierwodruki ukazywały się nierzadko w noworocznych kalendarzach, wydawanych przez redakcje humorystycznych czasopism (np. „Mucha”) – miały więc przede wszystkim bawić czytelnika, ale też zwracały jego uwagę na aktualne problemy i utrwalały współczesną obyczajowość. Utwory te dokumentują również rozwój talentu pisarza, począwszy od lekkich, satyrycznych obrazków, po teksty ujmujące dojrzałością spostrzeżeń psychologicznych i plastycznością opisu („Szkatułka babki”, „Przygoda Stasia”).