Sztuka rozumienia. Poszukiwania filozofii archaicznej
Grecki okres archaiczny traktowany jest jako szczególnie znaczący dla rozwoju niezwykle wyrafinowanej kultury. Badania nad archaicznymi czasami historycznymi, rekonstrukcja obrazów ówczesnych praktyk, rozwoju relacji społecznych, ludzkich wartości i wreszcie "ewoluujące" ogólne wizje filozoficzne spowodowały, że starożytna Grecja kojarzy się z wysoką kulturą i sztuką, filozofią i nauką, z konstrukcją polis, demokracją i kodeksami prawa. Co ważne, owa epoka dostarczyła wielu podstawowych pojęć używanych do dzisiaj, takich jak demokracja, tyrania, polityka, wolność, równość, samorządność czy sprawiedliwość. Wyszła zaś od postawienia wielkich pytań o zasady rządzące kosmosem i prawa kierujące ludźmi. To wówczas położono fundamenty europejskiej filozofii, mistyki i co istotne - nauki. Zainteresowano się kwestią reguł rządzących wszelkim ładem. Te rozważania, które budowały kulturę grecką po tzw. wiekach ciemnych, zaproponowały ostatecznie interpretacje, pojęcia i idee ważne dla kultury europejskiej. Bez nich nie byłoby najpierw greckiej tradycji klasycznej i zapewne inaczej wyglądałaby historia i współczesność społeczeństw - nie tylko europejskich - ich kultury, nauki, a zwłaszcza ustrojów państw i prawa. Mądrość najstarszych przemyśleń, także dla współczesnej refleksji i praktyki, ma niezwykłą wartość. Początki filozoficznej refleksji nad losem i naturą człowieka, nad światem i polis, nad prawem, które rządzi kosmosem i ludzką rzeczywistością zawarte są w epoce archaicznej, a ich korzenie wyrastają z kwestii poruszanych w epopejach Homera.
Spis treści
Wprowadzenie
Wykształcanie mądrości filozoficznej - poszukiwanie zasady objaśniającej
1. Wstęp
2. Problem rekonstrukcji początków filozofii
3. Warunki wykształcania filozofii. Racjonalizowanie, wolność i odwaga inności
4. Znaczenie mitu i literatury dla filozofii
5. Pojmowanie filozofii. Namysł filozofa
Część II
Filozofia antyczna. Epoka archaiczna
1. Pojawienie się filozofii antycznej i jej podział
2. Systematyka filozofii przyrody (kosmogonii filozoficznej). Spojrzenie na myśl archaiczną przez filozofię Platona i Arystotelesa
Część III
Filozofowie jońscy. Odejście od zasady olimpijskiej. Swoboda objaśniania
1. Wstęp
2. Zakres zagadnień filozofii archaicznej. Mądrość sophoi. Niezależność idei i krytyczna racjonalność. Novum zasady rzeczywistości
3. Tales z Miletu. Przechodzenie od myślenia mądrościowego do filozoficznego. Zmysłowo-rozumowe dowodzenie zasady wody
4. Anaksymander i zasada apeiron. Rozdzielanie przeciwieństw z zasady
5. Anaksymenes z Miletu i zasada aer. Dynamiczna przyczyna rzeczy
6. Ksenofanes z Kolofonu. Boski wymiar zasady i człowiek poznający. Projekt
racjonalnej teologii
7. Znaczenie dorobku Milezyjczyków
Część IV
Poszukiwania pitagorejskie. Duchowy sens życia
Użyteczność wiedzy, władzy, państwa i prawa
1. Wstęp. Szkoła pitagorejska
2. Pitagorejska zasada-liczba określająca rzeczywistość; harmonia i równowaga; rozumność zasady; ilościowe ujęcie fenomenów jakościowych
3. Struktura wszechświata - polis i człowiek jako części kosmosu
4. Fundamentalne znaczenie prawa w państwie; naśladowanie sprawiedliwości natury; uwzględnianie zmienności; człowiek jako miara prawa i ?możliwość" wszechświata
5. Właściwe sprawowanie władzy; cechy władcy; panowanie ?na mocy prawa"; instytucja władzy; wychowanie dla spraw publicznych
6. Pitagorejska koncepcja dzielności. Wychowanie na podstawie wiedzy. Harmonijne współdziałanie ludzkiej wiedzy, siły i woli. Sens sprawiedliwości
7. Pitagorejski sens życia człowieka; znaczenie nauki i poznawania
8. Filolaos z Krotonu
9. Znaczenie dorobku pitagorejczyków
Część V
Heraklit z Efezu. Problem dążenia do prawdy. Wieczna sprawiedliwość zmienności wszystkiego i stawania się
1. Wstęp. Problem milezyjskości Heraklita
2. Podmiotowe poznanie. Wiedza i poglądy prywatne. Samoświadomość. Droga do Logos
3. Dynamiczna interpretacja świata. Zmienność w wiecznym ścieraniu się przeciwieństw. Zasada ognia. Wszechświat bez początku i końca
4. Rozumność zasady (logos). Dochodzenie człowieka do prawa natury
5. Jedność strony społeczno-etycznej z wizją przyrody i jej prawa. Rola dzielności- ważność umysłowej zalety. Mądrość jako zrozumienie
6. Dusza i etyka. Poznawcza i sprawcza funkcja duszy
7. Rzeczywistość społeczna i prawo. Zmienność stosunków i instytucji społecznych dążących do rozumności. Byt naturalny i społeczny. Polityczna refleksja
8. Znaczenie poszukiwań Heraklita
Część VI
Filozofia eleatów. Prawda i opinia. Myślenie i byt
1. Wstęp. Przedmiot poszukiwań eleackich
2. Parmenides z Elei. Prawda i mniemania. Konwencjonalność języka
3. Zenon z Elei. Dialektyczna polemika. Dowodzenie absurdalności tez
4. Melissos z Samos. Uporządkowanie wizji eleackiej
Część VII
Myśl neojońska. Filozofowie pluraliści
1. Wstęp. Myśl pluralistyczna
2. Empedokles z Akragas. Wieczność zasad i sił. Odkupienie sensem życia, nauki i filozofii
3. Anaksagoras z Kladzomen. Sprawczość umysłu. Rozwój filozofii ateńskiej
Część VIII
Projekt atomistyczny. Leucyp i Demokryt z Abdery
1. Wstęp
2. Dwie zasady rzeczywistości - atom i próżnia
3. Wieczny ruch atomów. Zasada koniecznej przyczynowości
4. Związki
5. Kosmogonia i kosmologia
6. Mikrokosmos. Człowiek i dusza
7. Uczucia i myśl. Wiedza zmysłowa i rozumowa
8. Bogowie
9. Etyka i sens życia
10. Praktyczny i konwnencjonalny sens języka
11. Społeczeństwo, państwo i prawo. Umowny charakter prawa
12. Podsumowanie
Część IX
Eklektyczni filozofowie przyrody
1. Wstęp
2. Diogenes z Apollonii
3. Archelaos z Aten (i Sokrates)
Część X
Osiągnięcia filozofii archaicznej (przedsofistycznej). Inspiracje
1. Wstęp
2. Osiągnięcia w objaśnianiu natury
3. Boskość w ujęciu filozofii najstarszej
4. Możliwość poznania. Krytyczne wątpienie. Zmysły i władza myślenia
5. Przyrodnicza rzeczywistość wczesnych filozofów
6. Zasada i dusza (psuche). Śmiertelność i nieśmiertelność. Natura i intelekt
7. Zmienność natury i współzależność jej elementów. Reguła równowagi
8. Samodzielność decydowania o życiu. Uniwersalny porządek i polis. Sprawiedliwość
9. Sensowność zmian
10. Rewolucyjność filozofii archaicznej
Część XI
Archaiczne objaśnienia państwa i prawa w ujęciu prafilozofa Solona
Część XII
Sofiści. Problem naturalnej moralności. Na granicy epoki archaicznej i klasycznej
1. Niesofistyczne poszukiwania etyczne w epoce archaicznej
2. Ogólna charakterystyka filozofii sofistycznej. Zasada natury człowieka u podstaw filozofii moralnej. Wpływ doświadczenia polis. Retoryka cechą sofistyki
3. Koncepcje sofistyczne
4. Mistrzowie pierwszego pokolenia sofistów. Wynalazek umowy społecznej. Techniczny i moralny wymiar wiedzy. Nauczanie dzielności
5. Naturalistyczna sofistyka (Hippiasz z Elidy i Antyfon)
6. Eryści i sofiści-politycy (Krytiasz, Trazymach z Chalcedonu, Kallikles). Prawo silniejszego
7. Relacjaphysis - nomos. Problem charakteru państwa i prawa
8. Epilog. Ku nowej filozofii
Zakończenie
Bibliografia