Prezentowane w niniejszej antologii teksty są przykładem zjawisk zachodzących w twórczości Żydów w Łodzi początku XX w. Stanowi ona swoiste odbicie przemian społecznych i kulturowych, trendów, fascynacji i lęków cechujących młode żydowskie pokolenie zamieszkujące nowoczesną metropolię przemysłową. Jej ramy czasowe wyznaczone są przełomami wieków dwóch religii: początek to niezwykle istotny dla Łodzi rok 1905, a zarazem przełom XIX i XX w. w rachubie gregoriańskiej. Zakończenie to 1 tiszri 5700 (14 września 1939 r.), początek nowego stulecia kalendarza hebrajskiego. Ten właśnie czas, pomiędzy Rewolucją 1905 r., a Zagładą, był okresem intensywnego rozwoju żydowskiej twórczości literackiej oraz życia społecznego. Jego wyrazem są setki publikacji książkowych, gazety codzienne oraz niezwykle liczne czasopisma literackie – efemerydy, których ukazało się jedynie kilka numerów w niskim nakładzie. Wybór dokonany z tak bogatego materiału źródłowego, na który składają się teksty należące do innego kręgu religijno-kulturalnego, publikowane ponadto w różnych językach, musiał opierać się na specyficznej kategoryzacji. Zazwyczaj stosowana klasyfikacja nie za bardzo się do tego nadawała, stwarzając zagrożenie zafałszowania obrazu wynikające z zastosowania pojęć oraz kategorii funkcjonujących co prawda w kulturze i historii żydowskiej, jednak niekoniecznie rozumianych tak samo. Przyjęte kryteria doboru i podziału tekstów są więc, poza jednym, oparte na czterech pojęciach żydowskich, co umożliwia lepsze zrozumienie fenomenu kulturowego łódzkiego społeczeństwa żydowskiego w tym okresie.
Ze Wstępu
Wykaz skrótów IX Wstęp XI Dariusz Dekiert, Wstęp XIII Krystyna Radziszewska, Kultura i literatura łódzkich Żydów w okresie międzywojennym XVII Jacek Walicki, Międzywojenna Łódź żydowska XXXIII Od redakcji LVII Część 1. Sztetl Mojsze Born Mój dziadek 3 Miriam Ulinower *** [Gdy z miasteczka drogiego] 4 Szczęście 5 Mój dziadek 6 Na szabas 7 Łasuch 7 Łaciarka 8 Z Chełma do Lublina 8 Rikuda Potasz Polska jesień 9 Chaim Krul Biały sen mojej matki 10 Tata 13 Icchok Hersz Radoszycki Wiosna 16 Obudźcie się duszyczki 17 Dowid Friszman *** [Niechaj zabrzmi oda] 18 Alter Ajzenszlos Mesjasz syn Józefa 21 Żydowskie miłosierdzie 24 Icchok Rzeźnik 27 Martwa żona 29 Zemsta 32 Klątwa Remu 35 Symcha Bunim Szajewicz Heretyk 37 Perec Opoczyński Chaskiel Pączner przeprowadza się do Łodzi (cz. 1) 44 Chaskiel Pączner przeprowadza się do Łodzi (cz. 2) 47 Chaim Krul Pokolenia (Autobiografia) 51 Symcha Bunim Szajewicz Gość z Ameryki 65 Lejb Berman (Graf Kali) Bratnia mogiła 69 Michał Rudomin Cierpienia wojny światowej 70 Symcha Bunim Gliksman Freuenreich. Wspomnienia niemieckiej okupacji w Łodzi 81 Miriam Ulinower Lekarstwo 97 Jehuda Judl Rozenberg Księga Archanioła Rafaela 98 Część 2. Szund Abramele Rewolucja w niebie (Fantastyczny obraz w pięciu aktach) 111 Beniamin Kacenelson (I. Ben Jamini) Pieśni 124 Lejb Berman (Graf Kali) Na grobie króla Salomona 134 Josef Jaffe Łódzki rabin daje odczuć Poznańskiemu, jak biedota marznie 135 Josele znajdzie nawet w szafie 135 Anonim Między dwoma batlonami 137 Bardzo piękna i pełna cudów historia o tym jak święty rabin, rebe Henich, niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona, z Aleksandrowa, wypędził z dziewczynki dwa dybuki 146 Szaja Uger Księga daczy czyli worek nieszczęść naszych letników 155 Izrael Rabon Kino „Wenus” 186 Pogrzeb 187 Józef Zelkowicz W domu obłąkanych przy Wesołej 189 Pęknięcie 191 Rikuda Potasz Wieczór w mieście 203 Część 3. Bunt Mojsze Broderson Manifest 207 Jankiel Adler Śpiewam mą modlitwę 210 Mojsze Broderson Zmartwychwstanie 212 Beniamin Gor *** [O obojętny Boże burzy] 229 Teraz… 229 Lejbel Kuperszmid W ogrodzie 231 Pokolenie rozproszenia 232 Mojsze Berszling (M. Goldsztajn) Łódź 234 Icchok Hersz Radoszycki W letni dzień 235 Kamienie 235 Za późno 236 Śmierć robotnika 237 *** [Nie drażni...] 238 Do kogo? 238 Szczęście 238 Życie 239 Lejb Memuary albo okruchy z życia Lejba 240 Perec Opoczyński Łódzkie ulice 266 Łódzkie izby 268 Czerwona Łódź 270 Mark Frankental Bezsenny 273 Izrael Rabon Kupiec kotów 281 Mojsze Born Zapomnieć chcę 283 Icchok Kacenelson Pogrzeb 284 Lejbel Kuperszmidt Modlitwa 286 Icchok Hersz Radoszycki Życie 287 Rikuda Potasz Jestem królową 288 Moja szafa z sukienkami 288 Momento Mori 289 Pusta kawiarnia 289 Część 4. Palestyna Miriam Ulinower Żona Lota 293 Icchok Kacenelson *** [Odgłosy, dźwięk wieczorny] 294 Joel Naftali Kamienic Noemi i Rut 295 Dowid Friszman Puszka rebe Mejera Cudotwórcy 313 Icchok Kacenelson Z pieśni izraelskich 318 Malkiel Lusternik Pionierzy 319 Szakal 320 Słowniczek 321 Bibliografia 323 Indeks osób 327