Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna
Podręcznik prezentuje pełny wykład części ogólnej i szczególnej Kodeksu karnego z uwzględnieniem dużej liczby praktycznych przykładów z orzecznictwa.
W opracowaniu omówiono szczegółowo naukę o przestępstwie, naukę o karze, środkach karnych i zasadach ich wymiaru. Przedstawiono także konkretne typy przestępstw, m.in. przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, bezpieczeństwu powszechnemu, wolności, wymiarowi sprawiedliwości, obrotowi gospodarczemu oraz obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi.
W ósmym wydaniu publikacji uwzględniono m.in. zmiany wynikające z ustawy z 19.06.2020 r. o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych przedsiębiorcom dotkniętym skutkami COVID-19 oraz o uproszczonym postępowaniu o zatwierdzenie układu w związku z wystąpieniem COVID-19 oraz ustawy z 14.05.2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2.
Adresaci: Opracowanie jest przeznaczone dla studentów prawa i administracji, aplikantów sądowych, prokuratorskich i adwokackich, a także dla praktyków.
Wykaz skrótów ............................................................................................................. 23
Część pierwsza. WIADOMOŚCI WSTĘPNE. NAUKA O USTAWIE KARNEJ
Rozdział I. Pojęcie i funkcje prawa karnego ............................................................................... 29
1. Definicja prawa karnego ..................................................................................... 29
2. Funkcje prawa karnego ....................................................................................... 30
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 34
Rozdział II. Prawo karne oraz jego miejsce w systemie nauk penalnych ............................... 35
1. Prawo karne materialne a inne skodyfikowane dyscypliny prawa karnego .............. 35
2. Nauka prawa karnego a nauki z nią powiązane.............................................. 37
3. Rozwój nauki prawa karnego – rys historyczny ............................................. 38
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 41
Rozdział III. Podstawowe zasady prawa karnego .......................................................................... 43
1. Uwagi wprowadzające ........................................................................................ 43
2. Nullum crimen sine lege ..................................................................................... 44
3. Nullum crimen sine periculo sociali ................................................................ 46
4. Nullum crimen sine culpa .................................................................................. 47
5. Nulla poena sine lege........................................................................................... 49
6. Lex retro non agit ................................................................................................ 49
7. Zasada humanitaryzmu...................................................................................... 51
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 52
Rozdział IV. Źródła prawa karnego ................................................................................................. 55
1. Uwagi wprowadzające ........................................................................................ 55
2. Konstytucja oraz akty prawa międzynarodowego jako źródła prawa karnego ................................................... 56
3. Ustawa karna i jej struktura ............................................................................... 58
4. Pozakodeksowe prawo karne ............................................................................. 59
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 60
Rozdział V. Struktura przepisu (normy) prawa karnego .......................................................... 61
1. Przepis a norma prawa karnego ........................................................................ 61
2. Przepis typizujący czyn zabroniony i jego struktura ..................................... 62
2.1. Uwagi wprowadzające ................................................................................. 62
2.2. Rodzaje dyspozycji ....................................................................................... 63
2.3. Rodzaje sankcji ............................................................................................. 66
3. Normy sankcjonowane i sankcjonujące ........................................................... 67
4. Wykładnia przepisów prawa karnego .............................................................. 69
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 71
Rozdział VI. Zasady obowiązywania ustawy karnej .................................................................... 73
1. Obowiązywanie ustawy karnej w czasie .......................................................... 73
1.1. Temporalne granice obowiązywania ustawy ........................................... 73
1.2. Czas popełnienia przestępstwa a zasada lex retro non agit ................... 74
1.3. Kolizja ustaw w czasie .................................................................................. 75
2. Obowiązywanie ustawy karnej w przestrzeni ................................................. 79
2.1. Miejsce popełnienia czynu zabronionego ................................................. 79
2.2. Obowiązywanie ustawy karnej za przestępstwa popełnione na terytorium Polski ......................... 80
2.3. Obowiązywanie polskiej ustawy karnej za przestępstwa popełnione za granicą ................................................... 81
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 83
Część druga. NAUKA O PRZESTĘPSTWIE
Rozdział VII. Pojęcie przestępstwa i jego struktura ...................................................................... 87
1. Definicja przestępstwa ........................................................................................ 87
2. Przestępstwo jako czyn człowieka .................................................................... 88
3. Materialna cecha przestępstwa .......................................................................... 94
4. Przestępstwo jako czyn zabroniony .................................................................. 97
5. Przestępstwo jako czyn zawiniony ................................................................... 98
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 101
Rozdział VIII. Przedmiot prawnokarnej ochrony ........................................................................... 103
1. Pojęcie dobra prawnego ...................................................................................... 103
2. Ochrona dobra prawnego przed jego naruszeniem oraz narażeniem na niebezpieczeństwo ....................................... 104
3. Społeczna szkodliwość jako cecha zachowań godzących w dobra chronione prawem ................................................... 108
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 110
Rozdział IX. Typizacja przestępstw oraz jej elementy ................................................................. 111
1. Podmiot przestępstwa ......................................................................................... 111
1.1. Uwagi wprowadzające ................................................................................. 111
1.2. Wiek sprawcy jako przesłanka odpowiedzialności karnej ..................... 113
1.3. Podział przestępstw ze względu na podmiot ........................................... 115
2. Znamiona strony przedmiotowej ...................................................................... 117
2.1. Charakterystyka zachowania sprawcy ...................................................... 117
2.2. Okoliczności modalne typu czynu zabronionego ................................... 118
2.3. Skutek jako znamię strony przedmiotowej ............................................... 119
2.4. Związek przyczynowy oraz koncepcje jego ujmowania w prawie karnym ........................................................ 121
2.5. Zaniechanie jako postać czynu zabronionego ......................................... 126
2.6. Problematyka obiektywnego przypisania ................................................. 128
3. Znamiona strony podmiotowej ......................................................................... 136
3.1. Uwagi wprowadzające ................................................................................. 136
3.2. Umyślność i nieumyślność czynu zabronionego ..................................... 138
3.3. Umyślny czyn zabroniony ........................................................................... 139
3.3.1. Zamiar bezpośredni (dolus directus) .............................................. 140
3.3.2. Zamiar ewentualny (dolus eventualis) ............................................ 142
3.4. Nieumyślny czyn zabroniony ..................................................................... 146
3.4.1. Brak zamiaru ...................................................................................... 146
3.4.2. Niezachowanie wymaganej ostrożności ......................................... 148
3.4.3. Związek między nieostrożnością a realizacją znamion typu ...... 151
3.4.4. Przewidywalność popełnienia czynu zabronionego .................... 153
3.5. Kombinacja strony podmiotowej ............................................................... 159
4. Podstawowe i zmodyfikowane typy przestępstw ............................................ 160
4.1. Uwagi wprowadzające ................................................................................. 160
4.2. Znamiona typu podstawowego .................................................................. 161
4.3. Znamiona tworzące typ zmodyfikowany ................................................. 161
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 163
Rozdział X. Bezprawność czynu oraz okoliczności ją wyłączające ......................................... 167
1. Pojęcie bezprawności .......................................................................................... 167
2. Okoliczności wyłączające bezprawność (kontratypy) ................................... 169
2.1. Uwagi wprowadzające ................................................................................. 169
2.2. Obrona konieczna ........................................................................................ 172
2.2.1. Funkcja obrony koniecznej i jej struktura ..................................... 172
2.2.2. Przekroczenie granic obrony koniecznej ....................................... 178
2.2.3. Ochrona osoby działającej w interwencyjnej obronie koniecznej ................................................... 184
2.3. Stan wyższej konieczności jako kontratyp ............................................... 187
2.3.1. Dwie funkcje stanu wyższej konieczności ..................................... 187
2.3.2. Kolizja dóbr oraz kryteria jej rozwiązywania ............................... 188
2.3.3. Niebezpieczeństwo grożące dobru prawnemu .............................. 190
2.3.4. Zasady poświęcania kolidującego dobra ........................................ 191
2.4. Dozwolone ryzyko nowatorskie ................................................................. 193
2.4.1. Dawne i nowe ujęcie dozwolonego ryzyka nowatorskiego .......... 193
2.4.2. Przeprowadzenie eksperymentu jako przesłanka dopuszczalności ryzyka ........................... 196
2.4.3. Eksperyment medyczny .................................................................... 197
2.5. Kontratypy części szczególnej Kodeksu karnego .................................... 199
2.5.1. Dozwolona krytyka (art. 213 k.k.) ................................................... 199
2.5.2. Niezawiadomienie o przestępstwie (art. 240 § 2 k.k.) .................. 199
2.5.3. Odmowa wykonania rozkazu (art. 344 k.k.) ................................. 200
2.6. Kontratypy pozaustawowe .......................................................................... 201
2.6.1. Zgoda pokrzywdzonego (dysponenta dobra prawnego) .............. 202
2.6.2. Karcenie w celach wychowawczych ................................................ 204
2.6.3. Dozwolone ryzyko sportowe ............................................................ 205
2.6.4. Dozwolony zabieg medyczny o charakterze nieleczniczym ........ 207
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 209
Rozdział XI. Wina oraz okoliczności ją wyłączające ................................................................... 211
1. Teorie winy we współczesnej dogmatyce prawa karnego .............................. 211
1.1. Teorie psychologiczne .................................................................................. 211
1.2. Teorie normatywne ...................................................................................... 213
1.3. W poszukiwaniu nowych teorii winy ........................................................ 215
2. Okoliczności wyłączające lub umniejszające winę ......................................... 216
2.1. Uwagi wprowadzające ................................................................................. 216
2.2. Stan wyższej konieczności wyłączający winę ........................................... 217
2.3. Błąd sprawcy a wyłączenie winy ................................................................ 218
2.3.1. Dwie postacie błędu co do ustawowych znamion oraz ich funkcje ..................................... 220
2.3.2. Błąd co do ustawowych znamion a strona podmiotowa czynu zabronionego ........................................ 222
2.3.3. Błąd co do znamion wyrażających klauzule normatywne .......... 227
2.3.4. Błąd co do znamienia tworzącego typ zmodyfikowany .............. 228
2.4. Błąd co do kontratypu ................................................................................. 234
2.5. Błąd co do okoliczności wyłączającej winę ............................................... 237
2.6. Błąd co do prawa........................................................................................... 238
2.6.1. Błąd co do prawa a zasada ignorantia iuris nocet ......................... 238
2.6.2. Obiektywna oraz subiektywna rozpoznawalność bezprawności ......................................... 239
2.6.3. Pierwotna oraz wtórna nieświadomość bezprawności ................ 240
2.6.4. Usprawiedliwiona nieświadomość bezprawności......................... 242
2.7. Niepoczytalność ........................................................................................... 243
2.7.1. Geneza niepoczytalności oraz jej konsekwencje ........................... 244
2.7.2. Ograniczona poczytalność ............................................................... 245
2.7.3. Wprawienie się w stan niepoczytalności a zasada winy .............. 246
2.8. Nieletniość ..................................................................................................... 248
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 249
Rozdział XII. Etapy realizacji przestępstwa (formy stadialne) ................................................... 251
1. Uwagi wstępne ..................................................................................................... 251
2. Dokonanie ............................................................................................................ 252
3. Usiłowanie ............................................................................................................ 253
3.1. Znamiona usiłowania i jego konsekwencje .............................................. 253
3.2. Usiłowanie udolne i nieudolne ................................................................... 257
3.3. Usiłowanie ukończone i nieukończone ..................................................... 261
3.4. Usiłowanie a narażenie na niebezpieczeństwo ........................................ 265
4. Przygotowanie ...................................................................................................... 267
4.1. Istota oraz znamiona przygotowania ........................................................ 267
4.2. Przygotowanie a elementy przestępnego współdziałania ...................... 269
4.3. Karalność przygotowania ............................................................................ 270
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 272
Rozdział XIII. Formy współdziałania przestępnego ....................................................................... 275
1. Uwagi wprowadzające ........................................................................................ 275
2. Tak zwane sprawcze formy popełnienia czynu zabronionego ...................... 278
2.1. Sprawstwo ...................................................................................................... 278
2.2. Współsprawstwo ........................................................................................... 279
2.3. Sprawstwo kierownicze ............................................................................... 284
2.4. Sprawstwo polecające ................................................................................... 285
3. Tak zwane niesprawcze formy popełnienia czynu zabronionego ................ 288
3.1. Podżeganie..................................................................................................... 288
3.2. Pomocnictwo ................................................................................................ 292
3.3. Podżeganie i pomocnictwo a zagadnienia strony podmiotowej ........... 295
4. Indywidualizacja odpowiedzialności osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa ............................. 297
4.1. Uwagi wprowadzające ................................................................................. 297
4.2. Indywidualizacja odpowiedzialności a okoliczności osobiste ............... 299
4.3. Współdziałanie przy przestępstwach indywidualnych .......................... 303
5. Czynny żal współdziałającego ........................................................................... 306
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 307
Rozdział XIV. Zbieg przepisów ustawy oraz zbieg przestępstw ................................................... 311
1. Pojęcie jedności i wielości czynów .................................................................... 311
1.1. Ten sam czyn jako podstawa jednego przestępstwa ................................ 311
1.2. Kryteria jedności i wielości czynów .......................................................... 311
1.3. Jeden czyn a wielość zachowań – konstrukcja czynu ciągłego .............. 314
1.3.1. Uwagi wprowadzające ....................................................................... 314
1.3.2. Krótkie odstępy czasu ....................................................................... 317
1.3.3. Powzięty z góry zamiar ..................................................................... 319
1.3.4. Konsekwencje prawne konstrukcji czynu ciągłego ...................... 320
2. Zbieg przepisów oraz jego postacie ................................................................... 323
2.1. Uwagi wprowadzające ................................................................................. 323
2.2. Rzeczywisty zbieg przepisów ...................................................................... 324
2.2.1. Zbieg podlegający uwzględnieniu (zbieg właściwy) ..................... 324
2.2.2. Zbieg pomijalny (zbieg niewłaściwy) .............................................. 326
2.3. Pozorny zbieg przepisów ............................................................................. 328
3. Zbieg przestępstw oraz jego postacie ................................................................ 329
3.1. Właściwy zbieg przestępstw ....................................................................... 330
3.1.1. Realny zbieg przestępstw .................................................................. 330
3.1.2. Ciąg przestępstw ................................................................................ 333
3.2. Niewłaściwy zbieg przestępstw (tzw. zbieg pozorny) .............................. 335
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 336
Część trzecia. NAUKA O KARZE, ŚRODKACH KARNYCH I ZASADACH WYMIARU
Rozdział XV. Pojęcie oraz cele kary kryminalnej .......................................................................... 341
1. Pojęcie kary........................................................................................................... 341
2. Racjonalizacja i teorie kary ................................................................................ 343
3. Cele i funkcje kary ............................................................................................... 347
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 351
Rozdział XVI. Kary ................................................................................................................................ 353
1. Ogólna charakterystyka katalogu kar .............................................................. 353
2. Kara grzywny ....................................................................................................... 355
3. Kara ograniczenia wolności ............................................................................... 361
4. Kara pozbawienia wolności ................................................................................ 366
5. Sekwencja kar – art. 37b k.k. (kara pozbawienia wolności i kara ograniczenia wolności) ............................... 370
6. Kara 25 lat pozbawienia wolności ..................................................................... 371
7. Kara dożywotniego pozbawienia wolności ..................................................... 372
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 374
Rozdział XVII. Środki karne ................................................................................................................. 377
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 377
2. Pozbawienie praw publicznych .......................................................................... 381
3. Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej .................. 383
4. Zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi ...................................................... 385
5. Zakaz przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zakaz zbliżania się do określonych osób lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu ..................................................................................................... 386
6. Zakaz wstępu na imprezę masową .................................................................... 387
7. Zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych ...... 389
8. Nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym ............................................ 389
9. Zakaz prowadzenia pojazdów ........................................................................... 390
10. Świadczenia pieniężne ........................................................................................ 393
11. Podanie wyroku do publicznej wiadomości .................................................... 395
Literatura uzupełniająca ........................................................................................... 396
Rozdział XVIII. Przepadek i środki kompensacyjne.......................................................................... 399
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 399
2. Przepadek.............................................................................................................. 399
2.1. Uwagi ogólne ................................................................................................. 399
2.2. Przepadek przedmiotów .............................................................................. 401
2.3. Przepadek korzyści majątkowej ................................................................. 405
3. Obowiązek naprawienia szkody i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę .... 408
4. Nawiązka............................................................................................................... 410
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 413
Rozdział XIX. Środki związane z poddaniem sprawcy próbie...................................................... 415
1. Pojęcie i systemy probacji ................................................................................... 415
2. Warunkowe umorzenie postępowania ............................................................. 417
2.1. Uwagi wstępne .............................................................................................. 417
2.2. Przesłanki stosowania ................................................................................. 418
2.3. Okres, obowiązki i skutki przebiegu próby .............................................. 421
3. Warunkowe zawieszenie wykonania kary ....................................................... 423
3.1. Uwagi wstępne .............................................................................................. 423
3.2. Przesłanki stosowania ................................................................................. 425
3.3. Okres próby i obowiązki okresu próby ..................................................... 426
3.4. Grzywna ......................................................................................................... 429
3.5. Skutki przebiegu okresu próby ................................................................... 430
3.6. Probacyjna zamiana kary pozbawienia wolności .................................... 431
4. Warunkowe przedterminowe zwolnienie ........................................................ 433
4.1. Uwagi wstępne .............................................................................................. 433
4.2. Przesłanki stosowania ................................................................................. 434
4.3. Okres próby, obowiązek okresu próby i skutki jej przebiegu ................ 435
4.4. Skrócenie wykonywania kary ograniczenia wolności i środków
karnych .......................................................................................................... 437
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 439
Rozdział XX. Wymiar kary ................................................................................................................. 441
1. Sądowy a ustawowy wymiar kary ..................................................................... 441
2. Zasady wymiaru kary ......................................................................................... 442
2.1. Zasada względnej swobody sądu ................................................................ 443
2.2. Zasada humanitaryzmu i indywidualizacji kary ..................................... 443
2.3. Zasada zaliczania rzeczywistego pozbawienia wolności na poczet orzeczonych kar ................................... 444
2.4. Zasada oznaczoności kar i środków karnych ........................................... 445
3. Ogólne dyrektywy wymiaru kary ..................................................................... 445
3.1. Uwagi wstępne .............................................................................................. 445
3.2. Dyrektywa stopnia winy ............................................................................. 447
3.3. Dyrektywa stopnia społecznej szkodliwości czynu ................................ 448
3.4. Dyrektywa prewencji szczególnej .............................................................. 449
3.5. Dyrektywa pozytywnej prewencji ogólnej ............................................... 450
3.6. Kwestia priorytetów dyrektyw ................................................................... 451
3.7. Okoliczności wpływające na wymiar kary i środka karnego ................ 452
4. Dyrektywy szczególne ........................................................................................ 454
4.1. Dyrektywy wymiaru kary względem nieletnich i młodocianych ........ 454
4.2. Dyrektywy dotyczące określonego rodzaju kar i środków karnych ..... 455
4.3. Dyrektywy preferencji kar nieizolacyjnych i środków karnych ............ 456
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 457
Rozdział XXI. Nadzwyczajne złagodzenie i nadzwyczajne zaostrzenie kary ............................ 459
1. Nadzwyczajne złagodzenie kary ....................................................................... 459
1.1. Uwagi wstępne .............................................................................................. 459
1.2. Fakultatywne nadzwyczajne złagodzenie kary ........................................ 460
1.3. Obligatoryjne nadzwyczajne złagodzenie kary ........................................ 462
1.4. Sposób nadzwyczajnego złagodzenia ........................................................ 464
2. Nadzwyczajne obostrzenie kary ........................................................................ 465
2.1. Uwagi wstępne .............................................................................................. 465
2.2. Recydywa i jej rodzaje .................................................................................. 467
2.2.1. Pojęcie recydywy ................................................................................ 467
2.2.2. Recydywa szczególna podstawowa ................................................. 468
2.2.3. Recydywa szczególna wielokrotna .................................................. 470
2.3. Inne przypadki nadzwyczajnego obostrzenia kary ................................. 471
2.3.1. Przestępstwo jako stałe źródło dochodu lub o charakterze zorganizowanym bądź terrorystycznym (art. 65 k.k.) ................. 471
2.3.2. Ciąg przestępstw ................................................................................ 474
2.3.3. Niektóre przypadki przestępstw komunikacyjnych ..................... 474
2.3.4. Chuligański charakter występku ..................................................... 475
2.3.5. Czyn ciągły ......................................................................................... 476
3. Zbieg podstaw nadzwyczajnego wymiaru kary .............................................. 476
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 477
Rozdział XXII. Uchylenie karalności i darowanie kary. Zatarcie skazania ................................. 479
1. Okoliczności uchylające karalność i darowanie kary – uwagi wstępne ...... 479
2. Przedawnienie ...................................................................................................... 482
2.1. Istota i uzasadnienie przedawnienia ......................................................... 482
2.2. Przedawnienie karalności ........................................................................... 483
2.3. Przedawnienie wykonania kary ................................................................. 485
2.4. Spoczywanie biegu przedawnienia ............................................................ 486
2.5. Wyłączenie biegu przedawnienia ............................................................... 487
3. Abolicja, amnestia ............................................................................................... 489
4. Ułaskawienie ........................................................................................................ 490
5. Zatarcie skazania ................................................................................................. 492
5.1. Istota zatarcia skazania ................................................................................ 492
5.2. Tryby zatarcia skazania ............................................................................... 493
5.3. Zbiegi skazań ................................................................................................ 494
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 494
Rozdział XXIII. Środki zabezpieczające ............................................................................................... 497
1. Uwagi wstępne ..................................................................................................... 497
2. Rodzaje środków zabezpieczających przewidziane w Kodeksie karnym .... 499
3. Zasady stosowania środków zabezpieczających.............................................. 502
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 506
Rozdział XXIV. Zasady traktowania i środki stosowane wobec nieletnich .................................. 507
1. Kształtowanie się zasad traktowania nieletnich ............................................. 507
2. Podstawy stosowania środków wychowawczych i opiekuńczych ................ 509
2.1. Demoralizacja ............................................................................................... 510
2.2. Czyn karalny ................................................................................................. 511
3. Środki stosowane wobec nieletnich .................................................................. 512
3.1. Środki wychowawcze ................................................................................... 512
3.2. Środki poprawcze ......................................................................................... 514
3.3. Odpowiedzialność karna nieletnich .......................................................... 516
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 519
Część czwarta. ZAKRES PENALIZACJI CZĘŚCI SZCZEGÓLNEJ KODEKSU KARNEGO
Uwagi wprowadzające ................................................................................................. 523
Rozdział XXV. Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne ...... 525
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 525
2. Wszczęcie wojny .................................................................................................. 525
3. Eksterminacja....................................................................................................... 526
4. Udział w masowym zamachu na ludność ........................................................ 526
5. Przemoc wobec grupy osób ............................................................................... 527
6. Stosowanie środków masowej zagłady ............................................................. 529
7. Wytwarzanie środka masowej zagłady ............................................................ 529
8. Atak na obiekt niebroniony................................................................................ 530
9. Zabójstwo wojenne .............................................................................................. 530
10. Przestępne naruszenie prawa międzynarodowego......................................... 531
11. Niszczenie dóbr kultury ..................................................................................... 531
12. Bezprawne używanie znaku Czerwonego Krzyża .......................................... 532
13. Nawoływanie do popełnienia przestępstw z rozdziału XVI Kodeksu karnego ............................ 533
14. Dopuszczenie do popełnienia niektórych przestępstw z rozdziału XVI Kodeksu karnego .............................. 534
Literatura uzupełniająca ........................................................................................... 534
Rozdział XXVI. Przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej .............................................. 535
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 535
2. Zamach stanu ....................................................................................................... 535
3. Przemoc wobec konstytucyjnego organu państwa ........................................ 536
4. Zdrada dyplomatyczna ....................................................................................... 537
5. Szpiegostwo .......................................................................................................... 538
6. Dezinformacja wywiadowcza ............................................................................ 538
7. Znieważenie Narodu ........................................................................................... 539
8. Zamach na Prezydenta RP ................................................................................. 539
9. Czynna napaść na Prezydenta RP ..................................................................... 540
10. Czynna napaść na przedstawiciela obcego państwa ...................................... 540
11. Publiczne znieważenie godła ............................................................................. 541
Literatura uzupełniająca ........................................................................................... 542
Rozdział XXVII. Przestępstwa przeciwko obronności ........................................................................ 545
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 545
2. Zamach terrorystyczny ....................................................................................... 545
3. Podjęcie służby w obcym wojsku ...................................................................... 546
4. Prowadzenie zaciągu ........................................................................................... 546
5. Uchylanie się od służby wojskowej ................................................................... 547
6. Niezgłoszenie się do poboru .............................................................................. 548
7. Uchylanie się od pełnienia służby zastępczej .................................................. 548
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 549
Rozdział XXVIII. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu................................................................. 551
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 551
2. Zabójstwo .............................................................................................................. 551
3. Dzieciobójstwo ..................................................................................................... 560
4. Eutanazja ............................................................................................................... 562
5. Namowa do samobójstwa ................................................................................... 563
6. Przerwanie ciąży .................................................................................................. 565
7. Przerwanie ciąży bez zgody ............................................................................... 567
8. Nieumyślne spowodowanie śmierci.................................................................. 567
9. Ciężkie uszkodzenie ciała................................................................................... 569
10. Uszkodzenie ciała ................................................................................................ 573
11. Uszkodzenie ciała dziecka poczętego ............................................................... 574
12. Bójka i pobicie ...................................................................................................... 575
13. Użycie w bójce niebezpiecznego narzędzia ..................................................... 580
14. Narażenie na niebezpieczeństwo ...................................................................... 581
15. Narażenie na zarażenie ....................................................................................... 583
16. Nieudzielenie pomocy ........................................................................................ 584
Literatura uzupełniająca ........................................................................................... 586
Rozdział XXIX. Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu................................... 591
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 591
2. Sprowadzenie niebezpiecznego zdarzenia ....................................................... 591
3. Sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa ......................................... 595
4. Sprowadzenie niebezpieczeństwa dla życia ..................................................... 596
5. Finansowanie przestępstw o charakterze terrorystycznym .......................... 598
6. Piractwo ................................................................................................................ 600
7. Umieszczenie na statku niebezpiecznego urządzenia.................................... 601
8. Uzbrojenie statku w celu dokonania rabunku ................................................ 601
9. Wyrób niebezpiecznych środków ..................................................................... 602
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 602
Rozdział XXX. Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji ................................... 605
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 605
2. Katastrofa .............................................................................................................. 605
3. Sprowadzenie niebezpieczeństwa katastrofy ................................................... 607
4. Wypadek w komunikacji .................................................................................... 609
5. Prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości ................................................. 614
6. Dopuszczenie do ruchu niebezpiecznego pojazdu ......................................... 615
7. Niezapewnienie bezpieczeństwa ruchu pojazdów mechanicznych ............. 616
8. Prowadzenie pojazdu po cofnięciu uprawnień ............................................... 616
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 618
Rozdział XXXI. Przestępstwa przeciwko środowisku ....................................................................... 621
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 621
2. Powodowanie zniszczeń w przyrodzie ............................................................. 621
3. Zanieczyszczenie środowiska ............................................................................ 622
4. Składowanie odpadów ........................................................................................ 623
5. Niewłaściwe postępowanie z materiałami promieniotwórczymi ................. 624
6. Nienależyte utrzymanie urządzeń zabezpieczających ................................... 624
7. Uszkadzanie terenu ............................................................................................. 625
8. Działalność zagrażająca środowisku ................................................................ 626
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 626
Rozdział XXXII. Przestępstwa przeciwko wolności ............................................................................ 629
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 629
2. Pozbawienie wolności ......................................................................................... 629
3. Dopuszczenie się handlu ludźmi ....................................................................... 632
4. Groźba karalna..................................................................................................... 633
5. Uporczywe nękanie, stalking ............................................................................. 634
6. Zmuszenie do określonego zachowania ........................................................... 637
7. Utrwalanie wizerunku nagiej osoby ................................................................. 638
8. Wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta ...................................... 639
9. Naruszenie miru domowego .............................................................................. 642
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 644
Rozdział XXXIII. Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania ..................................... 647
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 647
2. Ograniczenie w prawach wyznaniowych......................................................... 647
3. Złośliwe przeszkadzanie w wykonywaniu aktów religijnych ....................... 648
4. Obraza uczuć religijnych .................................................................................... 649
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 650
Rozdział XXXIV. Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności .............................. 651
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 651
2. Zgwałcenie ............................................................................................................ 651
3. Doprowadzenie do obcowania z osobą bezradną ........................................... 654
4. Wykorzystanie seksualne ................................................................................... 655
5. Seksualne wykorzystanie małoletniego ........................................................... 657
6. Propozycja spotkania i obcowania płciowego z małoletnim ........................ 658
7. Propagowanie zachowań o charakterze pedofilskim ..................................... 659
8. Kazirodztwo ......................................................................................................... 659
9. Publiczne prezentowanie treści pornograficznych ......................................... 660
10. Zmuszanie do uprawiania prostytucji .............................................................. 662
11. Stręczycielstwo, kuplerstwo i sutenerstwo ....................................................... 663
Literatura uzupełniająca ........................................................................................... 663
Rozdział XXXV. Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece .............................................................. 667
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 667
2. Bigamia ................................................................................................................. 667
3. Znęcanie się .......................................................................................................... 667
4. Rozpijanie małoletniego ..................................................................................... 669
5. Niealimentacja ..................................................................................................... 670
6. Porzucenie osoby ................................................................................................. 672
7. Uprowadzenie ...................................................................................................... 674
8. Nielegalna adopcja ............................................................................................... 675
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 676
Rozdział XXXVI. Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej ......................................... 679
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 679
2. Zniesławienie........................................................................................................ 679
3. Zniewaga ............................................................................................................... 684
4. Naruszenie nietykalności cielesnej ................................................................... 686
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 687
Rozdział XXXVII. Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową ......... 689
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 689
2. Naruszenie praw pracowniczych....................................................................... 689
3. Naruszenie przepisów o ubezpieczeniu społecznym ..................................... 692
4. Niedopełnienie obowiązków z zakresu bhp .................................................... 693
5. Niezawiadomienie o wypadku przy pracy ....................................................... 694
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 695
Rozdział XXXVIII. Przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego ........................ 699
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 699
2. Naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza ..................................... 699
3. Czynna napaść na funkcjonariusza publicznego ............................................ 701
4. Wywieranie wpływu na czynności urzędowe ................................................. 703
5. Utrudnianie przeprowadzenia kontroli w zakresie ochrony środowiska i inspekcji pracy ................................... 703
6. Znieważenie funkcjonariusza ............................................................................ 705
7. Podanie się za funkcjonariusza publicznego ................................................... 706
8. Łapownictwo ........................................................................................................ 707
9. Przekupstwo ......................................................................................................... 710
10. Płatna protekcja bierna ....................................................................................... 711
11. Płatna protekcja czynna ...................................................................................... 712
12. Przekroczenie uprawnień przez funkcjonariusza .......................................... 712
Literatura uzupełniająca ........................................................................................... 717
Rozdział XXXIX. Przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości ......................................... 721
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 721
2. Przemoc i groźba bezprawna ............................................................................. 721
3. Fałszywe zeznania ............................................................................................... 722
4. Fałszywe oskarżenie ............................................................................................ 724
5. Tworzenie fałszywych dowodów dla podjęcia ścigania o przestępstwo ...... 724
6. Zatajenie dowodów niewinności osoby podejrzanej ...................................... 725
7. Fałszywe zawiadomienie o przestępstwie ........................................................ 725
8. Poplecznictwo ...................................................................................................... 726
9. Niezawiadomienie o usiłowaniu popełnienia przestępstwa ......................... 727
10. Publiczne rozpowszechnianie wiadomości z postępowania przygotowawczego ............................................ 728
11. Samowolne uwolnienie się osoby pozbawionej wolności .............................. 729
12. Bezprawne uwolnienie osoby pozbawionej wolności ..................................... 730
13. Niestosowanie się do orzeczonego przez sąd zakazu ..................................... 730
14. Użycie przemocy wobec świadka ...................................................................... 731
15. Wymuszenie zeznań ........................................................................................... 732
16. Znęcanie się nad osobą pozbawioną wolności ................................................ 733
Literatura uzupełniająca ........................................................................................... 733
Rozdział XL. Przestępstwa przeciwko wyborom i referendum .................................................. 737
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 737
2. Naruszenie prawa związane z wyborami ......................................................... 737
3. Użycie przemocy w związku z wyborami ........................................................ 738
4. Użycie przemocy wobec osoby głosującej ........................................................ 739
5. Łapownictwo wyborcze ...................................................................................... 739
6. Naruszenie przepisów o tajności głosowania .................................................. 740
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 740
Rozdział XLI. Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu .............................................. 741
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 741
2. Wzięcie zakładnika ............................................................................................. 741
3. Branie udziału w zbiegowisku publicznym ..................................................... 743
4. Publiczne nawoływanie do popełnienia przestępstwa................................... 744
5. Publiczne propagowanie faszyzmu ................................................................... 744
6. Publiczne znieważenie grupy ludności ............................................................ 745
7. Branie udziału w zorganizowanej grupie przestępczej .................................. 746
8. Udaremnienie przeprowadzenia zebrania ....................................................... 750
9. Znieważenie pomnika ........................................................................................ 751
10. Profanacja zwłok .................................................................................................. 752
11. Bezprawny wyrób broni palnej ......................................................................... 753
12. Bezprawne przekroczenie granicy .................................................................... 754
13. Ułatwianie pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej ....................... 754
Literatura uzupełniająca ........................................................................................... 754
Rozdział XLII. Przestępstwa przeciwko ochronie informacji ........................................................ 757
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 757
2. Ujawnienie lub wykorzystanie informacji o klauzuli „tajne” lub „ściśle tajne” ................................................ 757
3. Ujawnienie informacji ........................................................................................ 758
4. Naruszenie tajemnicy korespondencji ............................................................. 760
5. Niszczenie zapisu istotnej informacji ............................................................... 762
6. Niszczenie danych informatycznych ................................................................ 763
7. Niszczenie danych informatycznych o szczególnym znaczeniu .................. 763
8. Zakłócenie systemu komputerowego ............................................................... 764
9. Umożliwienie włamania się do systemu komputerowego ............................. 764
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 765
Rozdział XLIII. Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów ........................................ 767
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 767
2. Materialny fałsz dokumentu .............................................................................. 767
3. Fałszowanie faktur .............................................................................................. 771
4. Fałsz intelektualny ............................................................................................... 771
5. Podanie w fakturze nieprawdziwych danych .................................................. 772
6. Wyłudzenie poświadczenia nieprawdy ............................................................ 772
7. Użycie dokumentu poświadczającego nieprawdę........................................... 773
8. Zbycie dokumentu stwierdzającego tożsamość .............................................. 774
9. Posługiwanie się cudzym dokumentem stwierdzającym tożsamość .......... 775
10. Niszczenie dokumentu ....................................................................................... 776
11. Niszczenie znaków granicznych ........................................................................ 776
12. Fałszowanie faktur ze znaczną kwotą należności ........................................... 777
Literatura uzupełniająca ........................................................................................... 777
Rozdział XLIV. Przestępstwa przeciwko mieniu ............................................................................... 781
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 781
2. Kradzież ................................................................................................................ 781
3. Kradzież z włamaniem ....................................................................................... 783
4. Rozbój .................................................................................................................... 784
5. Kradzież rozbójnicza ........................................................................................... 788
6. Wymuszenie rozbójnicze .................................................................................... 789
7. Przywłaszczenie ................................................................................................... 790
8. Uruchomienie na cudzy rachunek impulsów telefonicznych ....................... 792
9. Oszustwo ............................................................................................................... 793
10. Oszustwo komputerowe ..................................................................................... 795
11. Uszkodzenie cudzej rzeczy ................................................................................ 796
12. Krótkotrwały zabór pojazdu mechanicznego ................................................. 796
13. Wyrąb drzewa w lesie.......................................................................................... 797
14. Paserstwo .............................................................................................................. 798
Literatura uzupełniająca ........................................................................................... 799
Rozdział XLV. Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu .............................................. 803
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 803
2. Nadużycie zaufania ............................................................................................. 804
3. Przyjęcie korzyści w zamian za zachowanie mogące wyrządzić szkodę .... 808
4. Oszustwo gospodarcze........................................................................................ 811
5. Oszustwo ubezpieczeniowe ................................................................................ 814
6. Pranie