Książka to 12 wydanie podręcznika autorstwa pana prof. Michała Sczanieckiego. Publikacja ta, stanowiąca owoc głębokiej wiedzy, erudycji, długich lat doświadczeń nauczania akademickiego i przemyśleń Autora nad optymalną formą dydaktyczną podręcznika, przekazuje bogactwo materiału, obejmującego dzieje ustrojów państwowych całego kręgu naszej kultury prawnej, w sposób jasny, przystępny, ułatwiający czytającemu przyswojenie wiedzy o przedmiocie, a także wydobywanie zeń najistotniejszych treści.
Dzieło jest adresowane zarówno do studentów prawa, jak i do szerszego kręgu odbiorców, zwłaszcza prawników zainteresowanych dziejami urządzeń ustrojowych cywilizacji europejskiej.
"Opus vitae prof. Sczanieckiego, jakim jest jego podręcznik, mimo upływu ponad połowy stulecia od jego powstania, nadal zachowuje swoje wyjątkowe walory dydaktyczne i nie przestaje być podstawowym źródłem wiedzy o dziejach ustrojów państwowych i kultury prawnej naszego kręgu cywilizacyjnego. Uznając taki jego charakter, wydało się wskazane uzupełnienie niektórych jego fragmentów o opis zmian ustrojowych, jakie dokonały się w międzyczasie w niektórych krajach Europy i w Stanach Zjednoczonych". Ze wstępu Pana prof. dr hab. Marka Wąsowicza
Spis treści Profesor Michał Sczaniecki (1910–1977) ........................................................... 25 Słowo wstępne ............................................................................................................... 33 Wstęp do wydania dwunastego ............................................................................... 35 Z przedmowy autora ................................................................................................... 37 Część I Państwo w starożytności Plan wykładu ...................................................................................................... 41 Rozdział I Despotie wschodnie .................................................................................................... 43 Rys historyczny ................................................................................................. 43 Źródła prawa w despotiach wschodnich. Kodeks Hammurabiego ....... 44 Charakterystyka despotii wschodnich ......................................................... 45 Rozdział II Starożytne państwa śródziemnomorskie ........................................................... 46 Rys historyczny ......................................................................................................... 46 Wprowadzenie ................................................................................................... 46 Pogląd na rozwój Sparty ........................................................................................ 47 Stosunki gospodarcze i społeczne ................................................................. 47 Ustrój państwa ................................................................................................... 48 III. Pogląd na rozwój Aten .......................................................................................... 49 Stosunki gospodarcze i społeczne ................................................................. 49 Ustrój państwa ................................................................................................... 50 Źródła prawa ........................................................................................................... 52 Źródła prawa greckiego ................................................................................ 52 Charakterystyka starożytnych państw śródziemnomorskich ...................... 52 Cechy wyróżniające ........................................................................................ 52 Rozdział III Rzym w okresie cesarstwa ........................................................................................ 54 Pogląd na rozwój formy państwa i na rozwój terytorialny Rzymu ............... 54 Rozwój formy państwa .................................................................................. 54 Rozwój terytorialny państwa rzymskiego ................................................ 57 Stosunki gospodarcze i społeczne ....................................................................... 57 Podstawy gospodarcze .................................................................................. 57 Ustrój społeczny ............................................................................................. 59 III. Ustrój państwa w okresie pryncypatu .............................................................. 61 Powstanie pryncypatu i jego struktura ..................................................... 61 Dalszy rozwój władzy cesarskiej i upadek znaczenia Senatu .............. 63 Ustrój państwa w okresie dominatu .................................................................. 64 Władza cesarska ............................................................................................. 64 Podziały imperium ......................................................................................... 65 Zarząd centralny państwa ............................................................................ 65 Zarząd lokalny ................................................................................................. 66 Sądownictwo ................................................................................................... 67 Skarbowość ...................................................................................................... 67 Wojskowość ..................................................................................................... 68 Państwo a chrześcijaństwo .......................................................................... 69 Początki organizacji kościelnej .................................................................... 71 Źródła prawa rzymskiego ...................................................................................... 71 Wprowadzenie ................................................................................................ 71 Laicyzacja prawa i jego racjonalizacja ....................................................... 72 Tendencje do upowszechnienia i jednolitości prawa (ius gentium a ius civile) ................................................................................ 72 Rozwój rzeczowego zakresu prawa (ius honorarium a ius civile) ....... 73 Źródła powstania prawa ............................................................................... 74 Ustawy ............................................................................................................... 74 Działalność prawotwórcza pretorów ........................................................ 75 Działalność prawotwórcza prawników rzymskich ................................ 75 Konstytucje cesarskie i kodyfikacje ........................................................... 76 Rozdział IV Organizacje społeczne i polityczne ludów germańskich i słowiańskich .. 78 Ludy germańskie ....................................................................................................... 78 Okres plemienny ............................................................................................. 78 Powstanie państw szczepowych ................................................................. 80 Główne państwa szczepowe ........................................................................ 80 Ludy słowiańskie ..................................................................................................... 82 Organizacje społeczne i polityczne ............................................................. 82 Charakterystyka państw szczepowych germańskich i słowiańskich . 83 III. Problem wpływów państwa rzymskiego na rozwój państwa w średniowieczu .................................................................................................... 83 Istota zagadnienia .......................................................................................... 83 Część II Państwo w epoce feudalizmu Rozdział V Państwo frankońskie .................................................................................................. 89 Rys historyczny ......................................................................................................... 89 Rozwój terytorialny ....................................................................................... 89 Okres panowania Merowingów .................................................................. 90 Okres panowania Karolingów ..................................................................... 91 Ustrój gospodarczy i społeczny ............................................................................ 91 Ogólne warunki gospodarcze ...................................................................... 91 Rozwój wielkiej własności ziemskiej ......................................................... 92 Organizacja wielkiej własności ................................................................... 93 Immunitet. Powstanie władztwa gruntowego ......................................... 93 Stosunki społeczne ......................................................................................... 94 Wasalstwo i beneficjum ................................................................................ 95 III. Ustrój państwa ........................................................................................................ 97 Charakter patrymonialny królestwa .......................................................... 97 Podziały państwa i następstwo tronu ....................................................... 98 Zakres władzy królewskiej ........................................................................... 98 Godność cesarska ........................................................................................... 99 Organy centralne .......................................................................................... 100 Zarząd lokalny .............................................................................................. 102 Sądownictwo i proces ................................................................................. 103 Wojskowość ................................................................................................... 107 Skarbowość ................................................................................................... 107 Źródła prawa ......................................................................................................... 107 Zasada osobowości prawa ......................................................................... 107 Ustawodawstwo królewskie (kapitularze) ............................................ 108 Dokumenty praktyki ................................................................................... 109 Spisy prawa rzymskiego (Leges Romanae Barbarorum) .................... 109 Spisy prawa germańskiego (Leges Barbarorum) .................................. 109 Charakterystyka państwa frankońskiego i jego znaczenie dla rozwoju państwa i prawa w Europie Zachodniej ................................. 110 Istotne elementy problemu ....................................................................... 110 Ogólne znaczenie historyczne państwa frankońskiego ...................... 111 Rozdział VI Ogólne zagadnienia państwa feudalnego .......................................................... 112 Stosunek poddańczy .................................................................................... 112 Feudalizm a ustrój lenny ............................................................................ 113 Kontrakt lenny .............................................................................................. 113 Hierarchia lenna ........................................................................................... 117 Własność feudalna ....................................................................................... 119 Miasta .............................................................................................................. 120 Stany społeczne ............................................................................................ 121 Przywileje i nierówność prawa ................................................................ 121 Ustrój monarchiczny ................................................................................... 122 Formy państwa feudalnego ....................................................................... 122 Rozdział VII Francja w okresie rozdrobnienia feudalnego (X–XIII w.) ........................... 124 Rys historyczny ....................................................................................................... 124 Objęcie tronu przez Kapetyngów ............................................................. 124 Geografia polityczna Francji ...................................................................... 125 Rozrost domeny królewskiej ..................................................................... 125 Stosunki gospodarcze i społeczne ..................................................................... 126 Ogólny rozwój gospodarczy ...................................................................... 126 Powstanie stanu szlacheckiego ................................................................. 127 Powstanie stanu duchownego .................................................................. 128 Powstanie miast ........................................................................................... 128 Trzy typy miast francuskich ...................................................................... 129 Gildie i cechy ................................................................................................. 130 Powstanie stanu mieszczańskiego ........................................................... 131 Położenie ludności wiejskiej ..................................................................... 132 Powstanie społeczeństwa stanowego ..................................................... 133 III. Ustrój państwa ..................................................................................................... 133 Struktura terytorialna monarchii ............................................................. 133 Podstawy władzy królewskiej .................................................................. 134 Król – najwyższy zwierzchnik lenny ....................................................... 135 Król – strażnik pokoju. Zwalczanie wojen prywatnych ...................... 136 Król – najwyższy sędzia .............................................................................. 137 Utrwalenie się dziedziczności tronu ........................................................ 138 Organy centralne .......................................................................................... 139 Zarząd lokalny .............................................................................................. 140 Źródła prawa ......................................................................................................... 142 Powstanie terytorialnego prawa zwyczajowego i jego rozdrobnienie 142 Podział Francji na kraje prawa zwyczajowego i kraje prawa pisanego 143 Spisy prawa zwyczajowego ....................................................................... 143 Renesans nauki prawa rzymskiego ....................................................... 144 Powstanie i rozwój prawa kanonicznego ............................................ 145 Nauczanie prawa na uniwersytetach .................................................... 146 Charakterystyka okresu ....................................................................................... 146 Główne cechy wyróżniające .................................................................... 146 Rozdział VIII Francja w okresie monarchii stanowej (XIV–XV w.) ..................................... 148 Rys historyczny ....................................................................................................... 148 Ramy terytorialne zjednoczonej monarchii ........................................ 148 Główne wydarzenia historyczne ............................................................ 149 Stosunki gospodarcze i społeczne ..................................................................... 150 Ogólny rozwój gospodarczy .................................................................... 150 Społeczeństwo stanowe ........................................................................... 150 III. Ustrój państwa ..................................................................................................... 151 Zmiana charakteru władzy królewskiej ............................................... 151 Legiści ........................................................................................................... 152 Następstwo tronu ...................................................................................... 153 Zasada niepodzielności domeny. Apanaże .......................................... 154 Stany Generalne ......................................................................................... 154 Stany Prowincjonalne ............................................................................... 157 Parlament .................................................................................................... 157 Wojskowość i skarbowość ....................................................................... 158 Zarząd lokalny ............................................................................................ 160 Źródła prawa ......................................................................................................... 160 Zjawiska najistotniejsze ........................................................................... 160 Charakterystyka okresu ....................................................................................... 161 Główne cechy wyróżniające .................................................................... 161 Rozdział IX Niemcy w okresie monarchii wczesnofeudalnej (wiek X – połowa XIII w.) 162 Rys historyczny ....................................................................................................... 162 Główne wydarzenia historyczne ............................................................ 162 Ramy terytorialne ...................................................................................... 163 Stosunki gospodarcze i społeczne ..................................................................... 164 Ogólny rozwój gospodarczy .................................................................... 164 Powstanie stanu szlacheckiego .............................................................. 164 Książęta szczepowi i terytorialni ........................................................... 165 Ministeriałowie .......................................................................................... 166 Ludność wiejska ......................................................................................... 166 Powstanie miast i ich rozwój .................................................................. 167 Ustrój miast ................................................................................................. 168 Mieszczaństwo ........................................................................................... 169 Powstanie społeczeństwa stanowego ................................................... 169 III. Ustrój państwa ..................................................................................................... 170 Królestwo Niemieckie a cesarstwo ........................................................ 170 Władza królewska ..................................................................................... 172 Upadek księstw szczepowych. Początki księstw terytorialnych .... 173 Następstwo tronu ...................................................................................... 174 Problem przymusu lennego .................................................................... 175 Stosunek państwa do Kościoła ............................................................... 175 Zarząd centralny państwa ....................................................................... 176 Zarząd lokalny ............................................................................................ 177 Źródła prawa ......................................................................................................... 178 Ogólny rozwój prawa ................................................................................ 178 Prawo ziemskie .......................................................................................... 178 Prawo miejskie ........................................................................................... 179 Prawo lenne, dworskie i górnicze .......................................................... 180 Charakterystyka okresu ....................................................................................... 181 Główne cechy wyróżniające .................................................................... 181 Rozdział X Niemcy w okresie rozdrobnienia feudalnego i kształtowania się monarchii stanowych (od połowy XIII w. do końca XV w.) .............................................. 182 Rys historyczny ....................................................................................................... 182 Główne wydarzenia .................................................................................. 182 Geografia polityczna ................................................................................. 183 Stosunki gospodarcze i społeczne ..................................................................... 185 Ogólny rozwój gospodarczy .................................................................... 185 Szlachta ........................................................................................................ 185 Ludność wiejska ......................................................................................... 186 Miasta i mieszczaństwo ............................................................................ 186 III. Ustrój państwa ..................................................................................................... 187 Ustrój Rzeszy .......................................................................................................... 187 Władza królewska ..................................................................................... 187 Następstwo tronu ...................................................................................... 188 Organy centralne ....................................................................................... 189 Sądownictwo .............................................................................................. 190 Władztwa terytorialne ......................................................................................... 190 Rozwój zwierzchnictwa terytorialnego ................................................ 190 Organy centralne ....................................................................................... 192 Związki miast. Hanza ................................................................................ 194 Źródła prawa ......................................................................................................... 195 Zjawiska najistotniejsze ........................................................................... 195 Charakterystyka okresu ....................................................................................... 195 Główne cechy wyróżniające .................................................................... 195 Rozdział XI Anglia w okresie monarchii wczesnofeudalnej i monarchii stanowej (XI–XV w.) ..................................................................................................................... 197 Rys historyczny ....................................................................................................... 197 Anglia w starożytności ............................................................................. 197 Państwo anglosaskie i jego podbój przez Normanów w 1066 r. 198 Antagonizm angielsko-francuski ........................................................... 199 Rzut oka na ewolucję ustrojową Anglii ................................................ 200 Stosunki gospodarcze i społeczne ..................................................................... 201 Ogólne warunki gospodarcze ................................................................. 201 Ustrój lenny angielski i jego specyficzne cechy .................................. 201 Feudałowie .................................................................................................. 203 Ludność wiejska ......................................................................................... 204 Miasta i mieszczanie ................................................................................. 205 III. Ustrój państwa ..................................................................................................... 206 Władza królewska ..................................................................................... 206 Państwo a Kościół ...................................................................................... 208 Następstwo tronu ...................................................................................... 208 Urzędy nadworne ...................................................................................... 209 Rada Królewska ......................................................................................... 209 Wielka Karta Wolności z 1215 r. 211 Początki Parlamentu ................................................................................. 213 Skład Parlamentu ...................................................................................... 213 Uprawnienia Parlamentu ......................................................................... 215 Charakterystyczne cechy średniowiecznego parlamentaryzmu angielskiego 216 Zarząd lokalny ............................................................................................ 217 Początki samorządu lokalnego ............................................................... 218 Sądownictwo .............................................................................................. 219 Sądy przysięgłych ...................................................................................... 220 Źródła prawa ......................................................................................................... 221 Powstanie systemu common law i systemu equity ............................ 221 Źródła poznania prawa ............................................................................ 223 Charakterystyka okresu ....................................................................................... 224 Główne cechy wyróżniające .................................................................... 224 Rozdział XII Państwo kijowskie w okresie monarchii wczesnofeudalnej (X–XI w.) .. 225 Rys historyczny ....................................................................................................... 225 Powstanie państwa ruskiego .................................................................. 225 Problem wpływów normańskich na powstanie państwa ................ 226 Rozwój państwa kijowskiego .................................................................. 227 Stosunki gospodarcze i społeczne ..................................................................... 228 Ogólne warunki gospodarcze ................................................................. 228 Ugruntowanie się stosunków feudalnych ............................................ 228 Struktura społeczna .................................................................................. 229 III. Ustrój państwa ..................................................................................................... 230 Władza wielkoksiążęca ............................................................................ 230 Następstwo tronu i podziały państwa .................................................. 230 Zarząd państwa .......................................................................................... 231 Źródła prawa ......................................................................................................... 232 Układy rusko-bizantyńskie z X w. 232 Ruska Prawda ............................................................................................. 233 Charakterystyka okresu ....................................................................................... 234 Główne cechy wyróżniające .................................................................... 234 Rozdział XIII Ruś w okresie rozdrobnienia feudalnego (XII–XV w.) ................................. 235 Rys historyczny ....................................................................................................... 235 Rozdrobnienie i przebieg zjednoczenia ziem ruskich ....................... 235 Stosunki gospodarcze i społeczne ..................................................................... 236 Ogólny rozwój gospodarczy .................................................................... 236 Feudałowie .................................................................................................. 237 Ludność wiejska ......................................................................................... 238 Miasta i mieszczanie ................................................................................. 239 III. Ustrój państwa ..................................................................................................... 239 Rola wielkich książąt moskiewskich w zjednoczeniu państwa ...... 239 Zarząd Wielkiego Księstwa Moskiewskiego ........................................ 240 Ustrój republik Nowogrodu i Pskowa ................................................... 241 Charakterystyka okresu ..................................................................................... 242 Główne cechy wyróżniające .................................................................... 242 Rozdział XIV Rosja w okresie monarchii stanowej (od XVI w. do połowy XVII w.) ...... 243 Rys historyczny ....................................................................................................... 243 Rosja za ostatnich Rurykowiczów ......................................................... 243 Kryzys monarchii na początku XVII w. 244 Stosunki gospodarcze i społeczne ..................................................................... 244 Ogólny rozwój gospodarczy .................................................................... 244 Bojarowie ..................................................................................................... 245 Ludność wiejska ......................................................................................... 246 Miasta i mieszczaństwo ............................................................................ 246 III. Ustrój państwa ..................................................................................................... 247 Władza carska ............................................................................................ 247 Duma Bojarska ........................................................................................... 248 Sobór Ziemski ............................................................................................. 248 Prikazy .......................................................................................................... 249 Zarząd lokalny. Samorząd gubny i ziemski ......................................... 249 Źródła prawa ......................................................................................................... 250 Najważniejsze zbiory prawa ................................................................... 250 Charakterystyka okresu ....................................................................................... 251 Główne cechy wyróżniające .................................................................... 251 Rozdział XV Charakterystyka państwa feudalnego w dobie poprzedzającej pojawienie się monarchii absolutnej ................................................................. 252 Wprowadzenie ........................................................................................... 252 Monarchia wczesnofeudalna ............................................................................... 253 Ogólne ujęcie syntetyczne ....................................................................... 253 Rozdrobnienie feudalne ...................................................................................... 255 Ogólne ujęcie syntetyczne ....................................................................... 255 III. Monarchia stanowa ............................................................................................. 259 Ogólne ujęcie syntetyczne ....................................................................... 259 Pojawienie się monarchii absolutnej .............................................................. 263 Ustalenia wstępne ..................................................................................... 263 Rozdział XVI Francja w okresie monarchii absolutnej (XVI–XVIII w.) ............................. 264 Rys historyczny ....................................................................................................... 264 Monarchia absolutna i jej kryzys w XVI w. 264 Kryzys monarchii w XVII w. i rządy Ludwika XIV .............................. 265 Zmierzch i kryzys monarchii w XVIII w. 265 Ramy terytorialne ...................................................................................... 266 Stosunki gospodarcze i społeczne ..................................................................... 267 Stosunki gospodarcze .......................................................................................... 267 Akumulacja kapitałów .............................................................................. 267 Merkantylizm i polityka merkantylna .................................................. 268 Fizjokratyzm ............................................................................................... 269 Stosunki społeczne ............................................................................................... 270 Charakter podziałów społecznych ........................................................ 270 Duchowieństwo ......................................................................................... 270 Szlachta ........................................................................................................ 271 Mieszczaństwo ........................................................................................... 272 Ludność wiejska ......................................................................................... 273 III. Ustrój państwa ..................................................................................................... 275 Król i władza królewska ...................................................................................... 275 Zakres władzy królewskiej ...................................................................... 275 Uzasadnienie władzy absolutnej ............................................................ 276 Prawa fundamentalne monarchii .......................................................... 278 Prawa i aspiracje polityczne parlamentów ......................................... 279 Organy centralne ................................................................................................... 281 Urzędy ministerialne ................................................................................ 281 Rady Królewskie ........................................................................................ 283 Stany Generalne ......................................................................................... 284 Zarząd lokalny ........................................................................................................ 285 Cechy podstawowe .................................................................................... 285 Skarbowość ............................................................................................................ 286 Charakterystyka ogólna ........................................................................... 286 Sądownictwo .......................................................................................................... 287 Wprowadzenie ........................................................................................... 287 Sądownictwo królewskie delegowane ................................................. 288 Sądownictwo królewskie zastrzeżone .................................................. 289 Stosunek państwa do wyznań ............................................................................ 290 Państwo a Kościół katolicki ..................................................................... 290 Położenie prawne protestantów ............................................................ 292 Położenie prawne Żydów ........................................................................ 294 Źródła prawa ......................................................................................................... 295 Rozwój prawa zwyczajowego i wpływ prawa rzymskiego ............. 295 Ustawodawstwo królewskie ................................................................... 296 Charakterystyka okresu ....................................................................................... 297 Główne cechy wyróżniające .................................................................... 297 Rozdział XVII Niemcy w wiekach XVI–XVIII ................................................................................. 298 Rys historyczny ....................................................................................................... 298 Geografia polityczna Niemiec ................................................................. 298 Wzrost władzy książąt terytorialnych .................................................. 300 Stosunki gospodarcze i społeczne ..................................................................... 301 Stosunki gospodarcze ............................................................................... 301 Szlachta ........................................................................................................ 302 Duchowieństwo ......................................................................................... 303 Mieszczaństwo ........................................................................................... 304 Ludność wiejska ......................................................................................... 304 III. Ustrój państwa ..................................................................................................... 306 Rzesza ...................................................................................................................... 306 Charakter prawny Rzeszy ........................................................................ 306 Władza cesarska ........................................................................................ 307 Organy Rzeszy ............................................................................................ 307 Sejm Rzeszy ................................................................................................. 308 Sąd Kameralny Rzeszy .............................................................................. 309 Stosunek państwa do wyznań ................................................................ 310 Terytoria Rzeszy .................................................................................................... 312 Charakter prawny i ustrój terytoriów Rzeszy .................................... 312 Monarchia brandenbursko-pruska ................................................................... 314 Rozwój terytorialny monarchii i powstanie królestwa Prus ........... 314 Organy centralne ....................................................................................... 315 Organy lokalne ........................................................................................... 316 Absolutyzm oświecony ............................................................................. 316 Monarchia Habsburgów ...................................................................................... 317 Powstanie monarchii Habsburgów ....................................................... 317 Organy centralne ....................................................................................... 318 Organy lokalne ........................................................................................... 319 Charakterystyka monarchii habsburskiej ............................................ 319 Źródła prawa ......................................................................................................... 320 Problem recepcji prawa rzymskiego .................................................... 320 Przyczyny ekspansji prawa rzymskiego w średniowieczu .............. 320 Sposób przeprowadzenia recepcji ......................................................... 321 Rozmiary recepcji prawa rzymskiego w Niemczech ......................... 322 Ekspansja prawa rzymskiego w Europie ............................................. 323 Carolina ........................................................................................................ 324 Kodyfikacje XVIII w. 326 Kodyfikacje prawa cywilnego ................................................................. 326 Kodyfikacje prawa karnego ..................................................................... 327 Charakterystyka formy państwa ....................................................................... 328 Główne cechy wyróżniające .................................................................... 328 Rozdział XVIII Anglia w okresie monarchii absolutnej (od XVI do połowy XVII w.) ...... 329 Rys historyczny ....................................................................................................... 329 Wprowadzenie ........................................................................................... 329 Stosunki gospodarcze i społeczne ..................................................................... 330 Początki kapitalizmu ................................................................................. 330 Rozwój kapitalizmu w rolnictwie .......................................................... 330 Rozwój kapitalizmu w przemyśle .......................................................... 332 Rozwój kapitalizmu w handlu ................................................................ 332 Rozwój stosunków społecznych ............................................................ 333 III. Ustrój państwa ..................................................................................................... 333 Władza królewska i Parlament ............................................................... 333 Organy centralne ....................................................................................... 334 Stosunek do wyznań ................................................................................. 335 Charakterystyka okresu ..................................................................................... 336 Główne cechy wyróżniające .................................................................... 336 Rozdział XIX Rosja w okresie monarchii absolutnej od połowy XVII w. do XVIII w. 337 Rys historyczny ....................................................................................................... 337 Wprowadzenie ........................................................................................... 337 Stosunki gospodarcze i społeczne ..................................................................... 338 Reformy gospodarcze Piotra I ................................................................ 338 Szlachta ........................................................................................................ 339 Mieszczaństwo ........................................................................................... 340 Ludność wiejska ......................................................................................... 340 III. Ustrój państwa ..................................................................................................... 341 Władza cesarska ........................................................................................ 341 Organy centralne ....................................................................................... 341 Zarząd lokalny ............................................................................................ 342 Wojskowość ................................................................................................ 343 Źródła prawa ......................................................................................................... 344 Zjawiska najistotniejsze ........................................................................... 344 Charakterystyka okresu ....................................................................................... 344 Główne cechy wyróżniające .................................................................... 344 Rozdział XX Charakterystyka feudalnej monarchii absolutnej ......................................... 346 Ogólne ujęcie syntetyczne ....................................................................... 346 Prawidłowości rozwoju państwa w epoce feudalizmu .................... 349 Część III Państwo w epoce kapitalizmu Plan wykładu .............................................................................................. 353 Rozdział XXI Anglia w XVII i XVIII w. (do 1832 r.) .................................................................... 355 Rys historyczny ....................................................................................................... 355 Podział na okresy ....................................................................................... 355 Rozwój stosunków gospodarczych i społecznych ............................. 355 Rozwój terytorialny. Kolonie .................................................................. 357 Przemiany ustrojowe w XVII w. 359 Okres panowania Stuartów (1603–1648) ....................................................... 359 Opozycja Parlamentu. Petycja prawa ................................................... 359 Długi Parlament. Ustawy z 1641 r. 360 Okres Republiki (1648–1660) ............................................................................ 360 Ścieranie się sił i programów politycznych ......................................... 360 Ustrój Republiki w latach 1649–1653 .................................................. 362 Ustrój Republiki w latach 1653–1660 .................................................. 362 Okres restauracji Stuartów (1660–1688) ....................................................... 363 Rządy Karola II. Habeas Corpus Act ...................................................... 363 Rządy Jakuba II. Druga „chwalebna” rewolucja .................................. 365 III. Powstanie rządów parlamentarnych i gabinetowych (1689–1832) ....... 365 Ustrój Anglii na przełomie XVII i XVIII w. 365 Rządy dynastii orańskiej i hanowerskiej ............................................. 365 Bill o prawach z 1689 r. 366 Ustawa sukcesyjna z 1701 r. 366 Charakterystyka przemian ustrojowych .............................................. 367 Powstanie rządów parlamentarnych ............................................................... 368 Odpowiedzialność prawna a odpowiedzialność polityczna ministrów 368 Powstanie gabinetu. Zasada nieodpowiedzialności króla ............... 369 Odpowiedzialność solidarna, czyli gabinetowa, ministrów ............ 370 Mechanizm rządów parlamentarnych .................................................. 370 Konstytucja angielska ......................................................................................... 372 Konstytucja w znaczeniu formalnym i materialnym ......................... 372 Materialny charakter konstytucji angielskiej ...................................... 372 Wpływ wzoru konstytucji angielskiej na inne kraje ......................... 374 Potrzeba reformy ustrojowej w XIX w. 375 Rozdział XXII Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki i ich konstytucja z 1787 r. 377 Kolonie angielskie w Ameryce Północnej i ich walka o niepodległość ...... 377 Powstanie kolonii angielskich w Ameryce .......................................... 377 Ustrój kolonii i ich stosunek do metropolii ......................................... 377 Przebieg wojny o niepodległość (1775–1783) ................................... 378 Stany Zjednoczone jako konfederacja .............................................................. 379 I i II Kongres Kontynentalny i deklaracja niepodległości ................. 379 Przyjęcie Artykułów konfederacji ......................................................... 379 Konstytucje stanowe i uchwalenie konstytucji federalnej ............... 380 III. Konstytucja federalna z 1787 r. 380 Konstytucja z 1787 r. pierwszą konstytucją pisaną .......................... 380 Charakter konstytucji jako konstytucji federalnej ............................. 381 Realizacja zasady trójpodziału władzy ................................................. 382 Gwarancje praw obywatelskich ............................................................. 384 Perspektywy rozwoju konstytucji amerykańskiej w XIX i XX w. 384 Wpływ konstytucji Stanów Zjednoczonych na rozwój światowego konstytucjonalizmu ................................................................................... 385 Rozdział XXIII Francja w dobie rewolucji i dyktatury napoleońskiej (1789–1814) ...... 386 Ogólne wprowadzenie ........................................................................................... 386 Przyczyny rewolucji francuskiej ............................................................ 386 Kryzys monarchii absolutnej w latach 1770–1789 ........................... 387 Podział na okresy ....................................................................................... 388 Okres monarchii ograniczonej (1789–1792) ................................................. 389 Pierwsza Konstytuanta ........................................................................................ 389 Zwołanie Stanów Generalnych w 1789 r. 389 Powstanie pierwszej Konstytuanty i jej prace .................................... 389 Deklaracja praw człowieka i obywatela ............................................... 390 Uchwały w sprawie likwidacji feudalizmu .......................................... 393 Reformy zarządu terytorialnego ............................................................ 395 Reformy sądownictwa .............................................................................. 396 Unormowanie stosunków wyznaniowych ........................................... 397 Zasady konstytucji z 1791 r. 398 Ogólne zasady konstytucji ....................................................................... 398 Wprowadzenie konstytucji w życie ....................................................... 400 Ogólna ocena działalności Konstytuanty ............................................. 400 III. Okres rządów Konwentu (1792–1793) .......................................................... 401 Zebranie się Konwentu i proklamowanie republiki .......................... 401 Walka żyrondystów z jakobinami .......................................................... 402 Okres dyktatury jakobińskiej (1793–1794) .................................................. 402 Konstytucja jakobińska z 1793 r. 402 Dyktatura jakobińska ................................................................................ 403 Okres Dyrektoriatu (1794/1795–1799) .......................................................... 405 Konstytucja dyrektorialna z 1795 r. 405 Rządy Dyrektoriatu ................................................................................... 406 Okres dyktatury napoleońskiej (1799–1814) ............................................... 407 Ustrój państwa – organy centralne ................................................................... 407 Konsulat i cesarstwo ................................................................................. 407 Konstytucja konsularna z 1799 r. 408 Praktyka konstytucyjna i zmiany konstytucji ..................................... 410 Cesarstwo Francuskie ............................................................................... 410 Reformy wewnętrzne ........................................................................................... 411 Reformy zarządu terytorialnego ............................................................ 411 Reorganizacja sądownictwa .................................................................... 413 Unormowanie stosunków między państwem a Kościołem ............. 414 Kodyfikacje napoleońskie .................................................................................... 414 Wpływ teorii prawa natury na rozwój prawa i kodyfikacji ............. 414 Kodeks cywilny .......................................................................................... 415 Inne kodeksy ............................................................................................... 416 Rozwój prawa sądowego w XIX i XX w. 417 Światowe znaczenie kodyfikacji napoleońskiej .................................. 418 Rozdzia