Niniejszy podręcznik jest wprowadzeniem do epidemiologii i medycyny zapobiegawczej, a nie omówieniem szczegółowej epidemiologii chorób. Będzie pomocny w nauczaniu epidemiologii i ochrony zdrowia publicznego, a także w szkoleniu przed- i podyplomowym lekarzy, ponieważ epidemiologia w mnie mniejszym stopniu niż fizjologia czy patologia, stanowi podstawową dyscyplinę niezbędną medycynie klinicznej.
Epidemiologia nie należy do łatwych przedmiotów, trzeba się bowiem zapoznać z całą złożonością wieloczynnikowej etiologii choroby, problemami prawdopodobieństwa i zmienności mierzonych cech zdrowotnych oraz środowiskowych. Musi ona konkurować z atrakcyjną problematyką innych przedmiotów medycznych. Student zapewne odczuwa więcej zadowolenia, stykając się osobiście z chorym niż studiując opisy chorób i profilaktykę, które wydają mu się bezosobowe.
Mam nadzieję, że ten przystępnie napisany podręcznik będzie służył dobrze jako wprowadzenie w bardziej zaawansowane studia z zakresu epidemiologii zdrowia i choroby, tym bardziej że potrzeba kształcenia epidemiologów oraz specjalistów medycyny zapobiegawczej jest w naszym kraju ogromna. Szkolenie pracowników zatrudnionych w służbie sanitarno-epidemiologicznej i w innych sektorach zdrowia publicznego niebędących lekarzami jest dodatkowym ważnym i trudnym wyzwaniem w tym zakresie. Chciałbym bardzo, aby podręcznik ten pomógł w pracy dydaktycznej nauczycielom wykładającym nie tylko epidemiologię, lecz także higienę i
zdrowie publiczne.
Od Autora 11 1. Podstawowe pojęcia i definicje 13 Ewolucja epidemiologii 15 Współczesne podejście epidemiologiczne 18 Czynniki gospodarza 19 Czynniki środowiskowe i swoiste czynniki etiologiczne 20 Współdziałanie czynników 21 2. Zapobieganie chorobom 23 Zapobieganie pierwszej fazy (podstawowe) 25 Zapobieganie drugiej fazy 28 Zapobieganie trzeciej fazy (rehabilitacja) 28 3. Ocena stanu zdrowia zbiorowości 30 Pojęcie zdrowia i choroby 30 Negatywne i pozytywne mierniki zdrowia 32 Markery biologiczne ekspozycji i choroby 32 4. Badanie umieralności 35 Umieralność niemowląt 36 Wskaźnik śmiertelności 38 Tablice wymieralności 38 5. Badanie rozpowszechniania chorób (zachorowalność i chorobowość) 39 Rozpoznanie i klasyfikacja chorób 39 Mierniki epidemiologiczne rozpowszechniania chorób w populacji 40 Współczynnik zapadalności 43 Współczynnik chorobowości 44 Dobór mierników stanu zdrowia populacji 47 6. Źródła informacji o stanie zdrowia zbiorowości 48 Dane o zgonach 48 Zasady wyboru rozpoznań 49 Dane o chorobach 50 Zgłoszenia chorób zakaźnych 51 Zgłoszenia chorób i zatruć zawodowych 52 Zgłoszenia nowotworów złośliwych 53 Choroby podlegające obowiązkowej rejestracji 54 Dane o przyczynach niezdolności do pracy 54 Statystyki szpitalne 55 Statystyki lecznictwa otwartego 56 Dane dotyczące inwalidztwa 57 Dane z masowych badań profilaktycznych 57 Specjalne organizowane badania stanu zdrowia ludności 58 7. Strategia badań epidemiologicznych 59 Badania epidemiologiczne opisowe 60 Badania analityczne (etiologiczne) 61 Badania eksperymentalne (interwencyjne) 61 8. Epidemiologia opisowa 65 Charakterystyka osób 65 Zmienność występowania chorób w czasie (zmienność czasowa) 72 Zmienność występowania chorób w zależności od miejsca 75 Migracja populacji w analizach geograficznych 79 9. Badania obserwacyjne retrospektywne (kliniczno-kontrolne) 81 Wybór grupy przypadków 83 Wybór grupy kontrolnej 84 Liczba grup kontrolnych 87 Reprezentatywność materiału 88 Badania kliniczno-kontrolne ulokowane w „gnieździe” lub badania gniazdowe 89 Paradoks Berksona 90 Obciążenia wynikające z różnej wykrywalności choroby 92 Źródła innych obciążeń 94 Znaczenie zmiennych zakłócających wyniki 95 10. Badania obserwacyjne prospektywne (kohortowe) 97 Wybór kohorty eksponowanej 100 Wybór kohorty kontrolnej 101 Zbieranie danych o narażeniu i skutkach zdrowotnych 101 Liczebność badanych w grupach 103 Zalety i wady metody prospektywnej 103 11. Badanie eksperymentalne (losowe badania kontrolowane) 105 Formułowanie głównego celu badania eksperymentalnego 107 Poziom wyjściowy i końcowy eksperymentu 107 Czynnik doświadczalny 109 Sposoby wykonywania zabiegów 111 1. Model doświadczenia w układzie ciągłym 111 2. Model doświadczenia w układzie naprzemiennym 112 3. Model doświadczenia z układem zabiegów różnoczasowych 113 Populacja eksperymentalna 113 Przydział zabiegów w układach ciągłych 115 Przydział zabiegów w układach naprzemiennych 118 Liczebność jednostek doświadczalnych 122 Badanie sekwencyjne 122 Standaryzacja warunków przebiegu doświadczenia 125 Analiza wyników 126 Problemy natury etycznej 126 Losowe badania kontrolowane w medycynie zapobiegawczej 128 12. Wczesne wykrywanie chorób (badanie przesiewowe) 131 Wybór choroby 132 Wykrywalne stadium przedkliniczne choroby 133 Badania przesiewowe w ochronie zdrowia publicznego 134 Rak szyjki macicy 134 Rak sutka 135 Rak oskrzelopochodny 135 Rak okrężnicy 136 Rak żołądka 136 Nadciśnienie tętnicze krwi 136 Choroby naczyń wieńcowych 137 Cukrzyca 137 Jaskra 138 Gruźlica 138 Choroby przewlekłe oskrzeli 138 Badanie niemowląt i dzieci w wieku szkolnym 139 Ocena wczesnych i odległych korzyści zdrowotnych badań przesiewowych 139 Porównywanie umieralności 142 Porównywanie chorobowości 142 Porównywanie czasu przeżycia 142 Ocena metodą eksperymentalną 143 Ocena metodą obserwacyjną 143 13. Metody oceny trafności diagnozy lekarskiej 145 Definicja choroby 146 Trafność pomiaru 149 Krzywa ROC (receiver operating characteristic) 153 Wielokrotne badania diagnostyczne 154 Badania diagnostyczne równoległe 154 Badania diagnostyczne seryjne155 14. Wnioskowanie o czynnikach ryzyka i przyczynowości chorób 156 Dowody na rzecz związków przyczynowych 157 Zależność bezwarunkowa i warunkowa 161 15. Metody analizy wyników badań epidemiologicznych nad czynnikami ryzyka i etiologią choroby 163 Obliczanie ryzyka względnego w badaniach prospektywnych i eksperymentalnych 163 Obliczanie ryzyka względnego w badaniach retrospektywnych (kliniczno-kontrolnych) 165 Obliczanie ryzyka względnego w próbach powiązanych 167 Ryzyko przypisane ekspozycji 168 Obliczanie ryzyka przypisanego w badaniach prospektywnych 170 Obliczanie ryzyka przypisanego w badaniach retrospektywnych (kliniczno-kontrolnych) 171 16. Planowanie badania epidemiologicznego nad uwarunkowaniami środowiskowymi zdrowia i choroby 173 Formułowanie celu badania/hipotezy 173 Pomiary czynników środowiskowych 176 Pomiary efektów zdrowotnych 177 Określenie populacji badanej 179 Pora badania 179 Zbieranie danych 180 Przygotowanie kwestionariuszy 180 Źródła błędów 180 Błąd próby 182 Dobór próby losowej 183 17. Metody doboru próby losowej do badań epidemiologicznych 185 Wybór próby losowej 186 Etapy losowania 187 Losowanie proste 187 Losowanie warstwowe proporcjonalne 189 Losowanie warstwowe stałej liczby jednostek 189 Losowanie zespołowe 190 Losowanie systematyczne 191 Obliczanie niezbędnej liczebności próby 192 18. Wywiad w badaniach epidemiologicznych 195 Budowa kwestionariusza 197 Zawartość kwestionariusza 198 Treść i słownictwo pytań 198 Pytania otwarte i zamknięte 200 Kolejność i liczba pytań 202 Zasady zbierania danych za pomocą kwestionariuszy 203 Wybór metody zbierania wywiadu standaryzowanego 205 Kodowanie odpowiedzi 205 19. Wybór i definiowanie zmiennych 206 Skale pomiarowe proste 206 Skale pomiarowe złożone 210 Zalecana literatura 213 Zalecane pakiety statystyczne do analizy wyników badań epidemiologicznych 213 Aneks 215 Słowniczek terminów epidemiologicznych 284 Skorowidz