Chorwacka (nie)pamięć o Jugosławii

Chorwacka (nie)pamięć o Jugosławii

Monografia stanowi próbę syntetycznego ujęcia na gruncie slawistycznym (kroatystycznym) problematyki związanej z tematami tabu, przemilczeniami i zepchniętymi na margines wydarzeniami z historii Chorwacji w obu Jugosławiach, ukazując aktualny ogląd narodowej przeszłości XX wieku z wewnętrznej perspektywy. Zauważalna w ostatnich dwóch dekadach chorwacka (nie)pamięć o Jugosławii jawi się jako „zła pamięć” (M. Dąbrowska-Partyka), której przejawem jest dość krytyczny stosunek wobec kilku dekad egzystencji Chorwatów w wielonarodowej federacji, traktowanej dziś jako państwa represjonującego obywateli oraz jako przyczyna stagnacji i regresu ekonomicznego, którego tragicznym finałem była wojna i krwawy rozpad. Kultura chorwacka pozwala się zdefiniować jako kultura pamięci (J. Assmann), a także kultura traumy, będąca reakcją na kulturę milczenia (J. Tokarska-Bakir), zjawiskiem typowym dla pewnego rodzaju społeczeństw martyrologicznych. W chorwackim procesie rewizji przeszłości, której nieodzownym elementem stała się pamięć, należy również podkreślić rolę literatury jako nośnika i jednocześnie kreatora zbiorowej pamięci (A. Erll), będącej wyznacznikiem tożsamości wspólnoty narodowej. Od końca lat 90. sporą popularnością cieszyły się narracje i syntezy eksponujące perspektywę jugonostalgiczną, w których tzw. pisarze „egzylu” ukazywali wojnę jugosłowiańską i zniknięcie państwa Tity z mapy świata jako traumę ponadnarodową. W opozycji do tego sposobu postrzegania Jugosławii zaczęła się budzić i coraz śmielej dochodzić do głosu, zwłaszcza w Chorwacji, uśpiona przez dekady, narracja narodowa, prawicowo-martyrologiczna, odkrywająca dotychczasowe „białe plamy” jugosłowiańskiej przeszłości. W obszarze literaturoznawczych dociekań zaprezentowanych w książce znalazły się losy wielu autorów i ich dzieł, poruszających tematy niezwykle drażliwe i ocenzurowane przez władze jugosłowiańskie. W nowych warunkach społecznych niepodległej Chorwacji odpamiętania doczekały się wydarzenia znane potocznie jako Bleiburg – „chorwacka droga krzyżowa”, związana z próbami zatajenia zbrodni partyzanckich, powojenne prześladowania i wypędzenie Niemców naddunajskich, przemilczana historia Nagiej Wyspy i innych więzień/obozów dla przeciwników politycznych Tity na Archipelagu Goli. W sferze tematów zakazanych z przyczyn politycznych znalazły się również ocenzurowane lub całkowicie wycofane z obiegu literackie świadectwa byłych więźniów obozów ustaszowskich: Jasenovac i Stara Gradiška, a także literacka i publicystyczna działalność chorwackiej emigracji politycznej, związanej z dysydenckim periodykiem „Hrvatska revija” (Buenos Aires, Barcelona). Odrębne zagadnienie stanowi analiza utworów autobiograficznych autorów urodzonych po roku 1945, prezentujących postawę krytyczną wobec Jugosławii ich dzieciństwa i młodości, przedstawiających federację pod rządami Tity jako sztucznie utrzymywany twór państwowy, zbudowany na wielu fałszywych mitach (np. braterstwa i jedności między narodami, czy socjalistycznego dobrobytu), w którym to właśnie Chorwacja była najbardziej zbuntowaną, a po stłumieniu Chorwackiej Wiosny w roku 1971 „milczącą” republiką.